Toren met 99% gebruikte materialen

Marije Lieuwens - Langs het spoor bij station Utrecht Zuilen staat sinds kort een opvallende gele toren. Dit 16 meter hoge gebouw is onderdeel van de uitbreiding van het Hof van Cartesius. Deze circulaire broedplaats is bijna helemaal gebouwd van gebruikte materialen.

Het nieuwe hoogste gebouw is deels bekleed met de gele borden die ooit op de NS-stations stonden met de dienstregeling. “Het Hof van Cartesius is één groot experiment in circulair bouwen. Het is soms even puzzelen, maar we laten zien hoe je ook hogere gebouwen kunt bouwen met gebruikte materialen,” aldus opdrachtgever en stedenbouwkundige Charlotte Ernst. Op dinsdag 13 juli wordt de ‘Boomtoren’ officieel geopend met de leveranciers van de materialen.

“Bij circulair bouwen, probeer je te bouwen met hergebruikte materialen. Daarvoor moeten we eerst al die materialen verzamelen en die bepalen hoe het gebouw er uitziet,”aldus Charlotte Ernst. Zij startte in 2018 het Hof van Cartesius samen met zakelijk leider en zus Bianca Ernst en creatief ondernemer Simone Tenda. Zij creëerden in Utrecht de meest innovatieve circulaire werkplek van Nederland. De Boomtoren is ontworpen door architect Alessandro Zena (Archifre). Deze gele blikvanger staat in de 2^e fase van het hof; 2600 vierkante meter met tientallen nieuwe werkruimtes voor duurzame en creatieve ondernemers. Bianca: “Het Hof groeit nu door naar totaal 5000 m2 met werkruimtes voor ruim 120 ondernemers.” 

Pionieren met gebruikte materialen
De toren van vier verdiepingen is gebouwd van hout. Charlotte: “Het hele gebouw is gemaakt met 99% gebruikte materialen. Voor de constructie hebben we speciale houten platen (Cross Laminated Timber) gebruikt, verkregen uit de sloop van een school in Rotterdam. Dit hout is een goed duurzaam alternatief voor beton en steen. De deuren en ramen mét zonneschermen komen uit een woningbouw renovatie. Voor het 2^e hof waren NS en ProRail hofleverancier van gebruikte materialen. Oude perrondelen van station Maarn werden gebruikt voor de bestrating en fundering. De gele NS-dienstregelingplaten op de gevel van de Boomtoren ‘matchen’ mooi met het geel van de voorbijrijdende treinen. In de omringende gebouwen rusten de balustrades op spoorrails en diverse ateliers hebben treinramen. Deze komen uit een Sprinter die vele jaren reed op het naastliggende spoor tussen Amsterdam-Utrecht.

Beetje Dudok
Het opvallende raam in de voorgevel van de Boomtoren komt uit een garage uit de nabij gelegen Utrechtse wijk Oog in Al. Deze naoorlogse autoshowroom was ontworpen door Dudok, maar moest wijken voor nieuwe sociale woningbouw. Dankzij bemiddeling van Gemeente Utrecht werd in samenwerking met verschillende partijen onderdelen van de gevel gedemonteerd en in de boomtoren geplaatst. Charlotte: “Mooi dat we een beetje Dudok hebben kunnen hergebruiken in onze Boomtoren. Zo blijft een stukje unieke Utrechtse architectuur toch behouden. Je hoeft als architect niet steeds alles nieuw te maken. Je kunt ook bouwen met wat er al is.”

Experiment in de circulaire proeftuin
Er is in dit nieuwe deel van het Hof van Cartesius weer zo veel mogelijk geëxperimenteerd met nieuwe materialen. Charlotte: “De fundering is van duurzaam glasschuim. Dit materiaal van gerecycled glas kan ook na een eventuele sloop weer hergebruikt worden.” De vloeren zijn gemaakt van een mix van cement met gerecycled beton waardoor 20% minder cement nodig was. Een langere droogtijd is nodig, maar scheelt wel aanzienlijk in de CO2-uitstoot. Charlotte: “Soms is het materiaal zo nieuw dat de regelgeving nog niet is. Dat schrikt ons als circulaire proeftuin niet af, wij testen niet alleen de materialen, maar gaan ook in gesprek met instanties. Circulair bouwen is een noodzaak voor een betere toekomst.”

Opvallende gevels
De Boomtoren heeft een zijgevel die grotendeels is opgebouwd uit insectenhotels; een natuur-inclusieve gevel. Architect Alessandro Zena; “De gevel is bekleed met verschillende houten mozaïektegels gemaakt van restmaterialen van ons eigen bouwproces. Deze tegels vormen een schuilplaats voor insecten, vogels en vleermuizen. MBO-studenten bouwkunde hebben de tegels deels ontworpen en gemaakt.” De gevels van de omringende gebouwen zijn gemaakt door de huurders van de werkruimtes. Hierdoor ontstaat een kleurrijk en divers samenspel van materialen.

Bouwen zonder kappen
De Boomtoren dankt zijn naam aan de unieke plek, precies tussen een flinke eik en wilg die hier al op de kavel stonden. “Normaal worden bijna alle bomen op een bouwkavel gerooid. Dat is makkelijker bij de bouw, want er omheen werken met grote machines kost meer tijd, dus kappen is goedkoper. Wij wilden graag ‘natuur-inclusief bouwen’. Dat was niet makkelijk vanwege extra regels die gelden voor behoud van bomen en heeft veel kopzorgen en veel flexibiliteit gevraagd van onze aannemer. Uiteindelijk bewijzen we met Boomtoren dat je wél kunt bouwen met behoud van aanwezige natuur,” aldus Bianca Ernst. “Dankzij de geredde bomen was het op de hete dagen nog lekker koel.”

Uitdagingen
Stedenbouwkundige en architect Charlotte Ernst ontwikkelde de visie achter het Hof. Zij zoekt de samenwerking met andere architecten en ontwikkelaars van duurzame bouwmaterialen. Charlotte Ernst; “De grootste uitdaging van zo’n bouwproject is het aanpassingsvermogen van de architect, de aannemer, de constructeur en de instanties zoals gemeente en bouwinspectie. Want je moet met z’n allen iets bouwen volgens de norm, maar je weet in de ontwerpfase nog niet welke materialen je allemaal gaat gebruiken. Instanties vinden het proces soms nog ingewikkeld en dan moesten we in gesprek. De bouw voldoet grotendeels aan de voorwaarden in het bouwbesluit. Op een aantal punten is in overleg met Gemeente Utrecht afgeweken. Zo leren alle bij dit project betrokken partijen hoe we kunnen bouwen met gebruikte materialen.”

Huurders en luchtverkeersleiding
De Boomtoren heeft op de begane grond een ontmoetingsruimte voor de ondernemers. In de verdiepingen daarboven zit een collectief van jonge gamedesigners met de toepasselijke naam ‘Boomhut’. Opvallende elementen in het interieur zijn de oude consoles van de luchtverkeersleiding van vliegbasis Soesterberg. Het bijzondere militaire meubilair en het weidse uitzicht door de grote Dudok-ramen zijn een perfecte combinatie. Charlotte: “Dit is niet van tevoren bedacht, maar een prachtige circulaire samenloop van omstandigheden. Een sterk voorbeeld van wat je kan bereiken als je op een andere manier gaat bouwen en denken.” 

Bijzondere grondaankoop
“Vaak zijn broedplaatsen tijdelijk. Dan bepaalt een vastgoed-partij die eigenaar is van de grond wanneer de ‘start-ups’ en creatieven weg moeten. Maar het Hof van Cartesius is eigenaar van de grond,” vertelt zakelijk leider Bianca Ernst. De grond met de gebouwen uit 2018 is onlangs aangekocht en voor het tweede deel is een eeuwigdurende ondererfpacht overeenkomst afgesloten met het nieuwe Stadmakersfonds. “Dat een broedplaats zelf eigenaar is van de grond is uniek. Zo draagt ‘Het Hof van Cartesius’ bij aan een blijvende, betaalbare werkplek voor creatieven in Utrecht. 

Toekomst
Eind 2021 wordt weer een nieuw paviljoen opgeleverd met nieuwe werkplaatsen, bureauruimtes, een grotere plek voor Buurman Utrecht – de bouwmarkt met gebruikte materialen en boven op het gebouw een prachtige daktuin. Er is dan nog 450 m2 grond over om te ontwikkelen. Bianca: “Hoe we dat gaan invullen bepalen we samen met alle ondernemers van het Hof van Cartesius die in een coöperatie zijn verenigd. Eerst gaan we genieten van onze nieuwe plek die wel zelf hebben gebouwd.”

Marije Lieuwens is medewerker van het Hof van Cartesius