Mooiste van oud-Utrecht in Getekende Stad

Door Ton van den Berg - Het enige verwijt dat je de makers van het boek ‘De Getekende Stad, Utrecht in tekeningen 1550-1900’ kunt maken is dat de voorkant ervan precies dezelfde is als de uitgave van 2005. Dat doe je bij een herdruk, maar de versie die er nu na 18 jaar ligt is vrijwel een nieuw boek met veel andere tekeningen dan in 2005 en nogal wat aangepaste teksten die uitleg geven over wat we zien.

Een belangrijke wijziging met 2005 is ook dat het nieuwe boek (op drie na) uit tekeningen bestaat die in het bezit zijn van Het Utrechts Archief. Inclusief enkele tekeningen die na 2005 zijn aangekocht.

De auteur en kunsthistorica Tolien Wilmer werkte jarenlang voor Het Utrechts Archief en kent de collectie van meer dan 2000 tekeningen van voor 1900 als geen ander. De keus om het boek te beperken tot alleen tekeningen en prenten uit het eigen bezit is daarom terecht. Degenen die in 2005 de eerste versie kochten moet ik dus adviseren ook deze zogeheten herdruk aan te schaffen en plak er dan zelf een tekstje op met ‘Deel 3’ (er was in 2016 nog een deel 2 met tekeningen van na 1900).

Het boek uit 2005 was al een tijdje uitverkocht en ontstond er weer vraag naar een nieuwe uitgave. De aanleiding daarvoor werd gevonden in het 25 jarig jubileum van Het Utrechts Archief dat in 1998 ontstond uit de fusie van toenmalige naast elkaar werkende gemeentelijke archief en provinciale rijksarchief.

Het is uniek en bijzonder hoeveel mooie (eeuwenoude) tekeningen en prenten Het Utrechts Archief bezit. Een collectie die al in de 17e eeuw begon met de aankoop van tekeningen die Saftleven maakte van de in 1674 deels ingestorte Domkerk. Het had nog veel meer kunnen zijn want in de 18^e en 19^e eeuw is door slecht beheer veel tekenwerk verloren gegaan, maar gelukkig wordt de huidige collectie met de nodige en zorgvuldige aandacht bewaard en nog steeds uitgebreid zoals afgelopen jaar met tekeningen van Saftleven. Van de meer dan 2000 tekeningen zijn er iets meer dan 400 in het boek bijeengebracht, van stadspanorama’s tot kerkinterieurs.

Tekeningen die laten zien hoe Utrecht eruitzag eeuwen geleden. Je kunt ze ook via de beeldbank op de website van Het Utrechts Archief bekijken, maar de grootste fans van historisch Utrecht houden van het glanzende papier waarop ze gedrukt zijn. Twintig jaar geleden was die vraag naar een boek al de belangrijkste reden het mooiste werk uit de collectie voor een uitgave bijeen te brengen. Overigens ken ik diverse mensen die inderdaad met een vergrootglas urenlang gebogen over de pagina’s kunnen zitten om de details op de tekeningen te bekijken.

Details die ook in de teksten bij de tekeningen worden besproken en verhelderen wat we zien. Het is goed dat de auteur Wilmer hierbij de ruime stadskennis van onder andere Frans Kipp (die volgens Wilmer ‘iedere oude steen van Utrecht kent’) heeft gebruikt om de vele gebouwen en kunstwerken te duiden. Een andere belangrijke bijdrage leverde de Saftleven-kenner Laurens Schoemaker die uitgebreid onderzoek deed naar de Utrechtse stadstekeningen van de 17^e eeuwse tekenaar en schilder die ook bekend stond om zijn landschapsschilderijen.

De oudste tekening in Het Utrechts Archief is van een anonieme tekenaar uit 1555 en laat de Bijlhouwerstoren zien. Het is meteen een goed voorbeeld van een tekening met een situatie waarvan we nu niets meer terug herkennen. De Bijlhouwerstraat verwijst nog naar de plek waar de stadstoren (die later nog omgebouwd werd tot windmolen) heeft gestaan maar dat is het enige.

Dankzij die mooi uitgevoerde tekeningen kunnen we zien hoe Utrecht er vroeger uit zag en hoe en waar de grootse veranderingen plaatsvonden. We zien nog de stadsmuur en de latere stadswallen. We zien nog de immuniteiten, de ommuurde delen van de stad waar kloosters hun eigen wereldse activiteiten hadden. Daarna, na de Reformatie, worden de kloostermuren neergehaald en ontstaat de vorm van de binnenstad zoals we die nu ook nog kennen.

In het boek worden de Utrechtse locaties als in een wandeling door de stad getoond. Daarbij wordt stilgestaan op zo’n plek door de situatie met meerdere tekeningen chronologisch te bespreken en zijn veranderingen in de omgeving goed te volgen. Allemaal heel handig voor de geïnteresseerde lezer die met een beetje fantasie het gevoel krijgt zelf op stap te zijn door het oude Utrecht.

Heel bijzonder is dat met de presentatie van het boek sinds 14 oktober, nu ook diverse originele tekeningen van ondeer andere Saftleven en Saenredam te zien zijn in een tentoonstelling in Het Utrechts Archief aan de Hamburgerstraat. Vanwege de kwetsbaarheid van de tekeningen gebeurt dat niet vaak en is het aan te bevelen daar snel te gaan kijken. En ga meerdere keren want iedere twee maanden worden de tekeningen gewisseld voor andere exemplaren zodat van vrijwel alle tekenaars die Utrecht hebben getekend met hun originelen te bewonderen zijn. 

Overigens is de expositie ook uitstekend geschikt om met kinderen te bezoeken want voor de jeugd is een speciale ruimte (met hulp van tekenaar Fedor van Rossum) ingericht waar ze ook mee kunnen tekenen.

Het boek ‘De Getekende Stad, Utrecht in tekeningen 1550-1900’ is een uitgave van Uitgeverij Matrijs en kost 49,95 euro in de boekhandel.

De expositie ‘De Getekende Stad’ is iedere dinsdag tot en met zondag te zien tussen 10.00 en 17.00 en duurt tot en met 12 mei 2024. Meer info via Het Utrechts Archief: klikhier