De Utrechtse Beeldengalerij (41) - De Eendracht van het Land

Iedere maandag en donderdag schrijft een Utrechter op Nieuws030 een persoonlijk verhaal over een kunstwerk dat ergens in onze stad in het openbaar te zien is. Lees hier meer over deze serie. Dit is deel 41 in 'de Utrechtse beeldengalerij'.
  

Door Ton van den Berg

De beeldengroep boven de Leidseveertunnel kan ik niet passeren zonder dat mijn gedachten afdwalen naar de oorlog. De oorlog die ik niet heb meegemaakt maar dat beeld wel. Het werd in 1940 geplaatst bij de voltooiing van de tunnel die ontworpen is door de NS-architect Sybold van Ravesteyn.

Op 21 december 1940 werd de tunnel officieel geopend. Op een schitterende foto van G.J. Lauwers is te zien dat er veel mensen op af zijn gekomen om die plechtigheid mee te maken. De beeldengroep, een man met twee vrouwen, staat er machtig, centraal gesitueerd bovenop de tunnel langs de spoorlijnen naar het Buurtstation.

De Nederlandse Spoorwegen had al voor de oorlog de Amsterdamse beeldhouwer Gerrit van der Veen opdracht gegeven een beeld voor de plek te ontwerpen. Het kreeg de naam 'De Eendracht van het Land' en het zou het laatste beeld zijn dat Van der Veen ontwierp (het beeld zelf is 'gehakt' door de Amsterdamse steenhouwer G.W. Harmsen).

In 1987 vertelde Louise van der Veen-van der Chijs (weduwe van Van der Veen) in het Parool dat de beeldengroep "een verzetsmonument is: de ene vrouw heeft een zwaard in haar hand. De andere de hoorn des overvloeds en symboliseert het streven naar welvaart. En de man in het midden beschermt."

Of Gerrit van der Veen werkelijk al voor de oorlog een verzetsmonument ontwierp weet ik niet, maar het verdient die functie zeker wel. Het had in ieder geval een titel die de Duitse bezetter op dat moment wat hoofdbrekens moet hebben gekost, maar in december 1940 waren ze nog niet zo ver hun ware aard te laten zien en werd er niet moeilijk over gedaan. En als ik het goed zie, marcheert daar een NSB-fanfare-orkest daar links de tunnel uit? De leus 'Eendracht van het land' kon ook worden geclaimd door de nationaal-socialisten.

Wat de Duitsers niet wisten was dat de ontwerper van de beeldengroep zou uitgroeien tot een verzetsman van formaat. Gerrit van der Veen vervalste duizenden persoonsbewijzen en hij voerde overvallen uit op het Huis van Bewaring in Amsterdam, de Landsdrukkerij in Den Haag en het Bevolkingsregister in Amsterdam. In mei 1944 werd hij gearresteerd en begin juni, 41 jaar oud, in de duinen bij Overveen geëxecuteerd.

Wat voor mij de beeldengroep ook tot een oorlogsmonument maakt is het verhaal dat Miep Engelsman-de Klein mij in 2011 vertelde over haar joodse vriendin Lena Klein die ze op school had leren kennen. Ze vertelde toen:

'Op 12 april 1943 kregen ze (Lena, haar vader en broertje Bram, red.) een oproep zich te melden bij een trein op het Buurtstation voor transport naar Westerbork. Ik heb ze toen weggebracht. Bram had een zware rugzak, die deed pijn op zijn schouders, daarom had ik mijn hand eronder om hem te verlichten.

Bij het beeld dat staat op de overgang van de tunnel bij de Leidseweg kreeg ik van een mof een klap op mijn arm omdat ik joden hielp. Ik dacht dat mijn arm gebroken was. Als ik langs dat beeld kom, denk ik er nog altijd aan.

“Miep, ga maar terug”, zei haar vader, “Want het doet ons geen goed als je bij ons loopt”. Hier hebben wij afscheid genomen. Al zwaaiend riep Lena: “Ik kom terug hoor!”

Twee maanden later gingen ze alledrie op transport naar Sobibor. Daar aangekomen werden Lena, Bram en haar vader gelijk vergast, op 16 juni 1943.

Lena Klein, een van mijn liefste vriendinnen. Ik vergeet haar nooit!'

Wat hebben die drie figuren allemaal gezien tijdens de oorlog: de treinen die passeerden met daarin zoveel mensen voor wie er geen toekomst meer was, de bombardementen op het station in oktober en november 1944 waarbij tientallen doden vielen. De beeldengroep zag het allemaal, ook de hoop die er weer was toen begin mei 1945 vliegtuigen overkwamen met daarin voedsel voor de hongerige bevolking.

Utrecht kreeg in 1949 een verzetsmonument op het Domplein, maar in feite stond er al een bovenop de Leidseveertunnel. Het staat daar nog altijd, maar lang niet zo fier meer als bij die opening tachtig jaar geleden.

Door de verbouwingen van het station en de omgeving is de beeldengroep in de verdrukking gekomen. Je ziet het niet meer vanzelf en binnenkort verrijst er een hoog flatgebouw op het Smakkelaarsveld, waardoor de creatie van Gerrit van der Veen nog meer uit het zicht raakt. Maar niet voor mij, ik kijk altijd even als ik onder de tunnel door moet en denk aan Lena.
    

PS1. Meer lezen over dit kunstwerk kan hier (gemeente Utrecht) 

PS2. Het beeld staat op deze locatie (Google Maps)

PS3. De herinnering van Miep Engelsman-de Klein strookt op details niet helemaal met de feiten. Logisch, het is zo lang geleden. Het transport ging naar kamp Vught en niet naar Westerbork. Vanuit Vught zijn de kinderen Lena, Bram en (het bij hen gevoegde broertje) Izak met een van de beruchte kindertransporten naar Sobibor vervoerd, waar ze op 11 juni 1943 zijn vergast (en niet op 16 juni). Vader Joseph Klein is in september 1943 vergast in Auschwitz. Meer informatie over Lena Klein (1926-1943) en haar familie op hun pagina's op het digitale Joods Monument.

PS4. Ton van den Berg is journalist. Hij tussen 1992 en 2006 verslaggever voor het Utrechts Nieuwsblad. Daarna werkte hij voor Ons Utrecht en was hij eindredacteur van De Oud Utrechter. In 2014 richtte hij Nieuws030 op. Hij is mede-eigenaar van café Willem Slok, waarover hij werd geinterviewd in Duic. Hij is als Koos Marsman ambassadeur van de Utrechtse volkstaal (AD).

PS5. Ton schreef eerder in deze serie over De Rattenvanger van Hamelen.

PS6. Hier meer informatie over Utrecht Buurtstation.

PS7. Het was geen NSB-orkest dat in december 1940 de opening van de Leidseveertunnel opvrolijkte, maar de Politie Muziekvereniging, zo blijkt uit een krantenverslag van die dag dat Vincent Dirksen ons stuurde. Dank!

PS8. Aflevering 48 gaat ook over dit beeld. 

 
In deel 42 in de Utrechtse Beeldengalerij is dit de keus van Leo Mesman.

Hier leest u de vorige aflevering (40).

En hier een overzicht van alle bijdragen.