Wandelgids uit 1942 opnieuw uitgegeven

Ton van den Berg - In 1942, tijdens de oorlogsjaren, verscheen in Utrecht een nieuwe wandelgids onder de titel ‘Een Dom en de stad rondom’. Het was een uitgave van de ANWB die ook gidsen liet maken voor Amsterdam, Haarlem en Den Haag. De maker van die drie laatste boekjes was bekend: Wim Snitker. Maar de auteur van de Utrechtse tekst werd niet genoemd, niet in het boekje zelf en niet in recensies die later verschenen.

Wie was dan de auteur die in een recensie in een krant een compliment gemaakt wordt over de ‘levensechte’ sfeer waarin de (in totaal acht) wandelingen zijn beschreven? Volgens de Utrechter Hans Ebbink moet die auteur de journalist, kunstcriticus en dichter Jan Engelman (1900-1972) zijn geweest.

Via een tip van Engelman-kenner Alfred Dekker kreeg Ebbink het vrijwel onbekende boekje onder ogen. Voor zover bekend zijn er nog zes exemplaren van bewaard gebleven. Nadat Ebbink het gelezen had trok hij de conclusie dat Jan Engelman de auteur moet zijn geweest. Hij baseert zich daarbij op een opmerking in een van de wandelingen waarin de schrijver zegt enkele jaren eerder in Utrecht de Belgische kunstenaar Albert Servaes te hebben ontmoet. Dat feit gebeurde in april 1934 en er is nog een foto waarop Engelman en Servaes samen te zien zijn.

Aan de andere kant vermeldt Ebbink dat in het boekje de Van Asch van Wijckskade geschreven wordt als Wijkskade, een fout die nogal eens gemaakt wordt, maar dat zou Engelman niet zijn overkomen want die heeft zelfs nog enige tijd in die straat gewoond.

Hoe dan ook, Ebbink is ervan overtuigd dat Engelman de auteur is van de Utrechtse wandelgids en in samenwerking met Uitgeverij Salon Saffier is het boekje heruitgebracht. Dat de naam van Engelman in het boekje uit 1942 ontbreekt vindt volgens Ebbink zijn oorzaak in het feit dat de schrijver en journalist zich in die tijd niet aangemeld had voor het lidmaatschap van de Kultuurkammer. Wie dat niet deed kreeg daarmee automatisch een publicatieverbod van de Duitse bezetter opgelegd.

De nu opnieuw uitgegeven wandelgids is niet helemaal een facsimile (replica) want in 1942 was het een nog boekje zonder illustraties en nu staan er ook foto’s in van onder andere huisarts/fotograaf Nico Jesse die vele foto’s maakte tijdens de oorlogsjaren. Die aanvulling is waardevol want het schept de lezer van nu een beeld hoe Utrecht er in die dagen uitzag zoals de aanwezigheid van schuilkelders, Duitse verkeersborden en een bordje in een park met de tekst ‘Voor Joden Verboden’.

Over de oorlog schrijft Engelman vrijwel niets in de teksten behalve de vermelding dat er verboden zones zijn in de stad (in en rond de forten). Bij zijn wandeling over de Maliebaan staat er ook niets te lezen over het feit dat deze straat tijdens de oorlog vele Duitse organisaties herbergde en de Nationaal-Socialistische Beweging er gevestigd was.

De schrijver blijft dus neutraal en beschrijft het Utrechts schoon, iets waar Engelman al vanaf zijn jeugd druk mee was want in veel geschriften maakte hij zich zorgen over de teloorgang van het soms eeuwenoude erfgoed in en rond de binnenstad. Na de oorlog zou hij in de jaren vijftig en zestig bekend worden als voorganger in het verzet tegen de demping van de singels.

Het is erg leuk dat Uitgeverij Salon Saffier de wandelgids opnieuw heeft uitgebracht (onder de enthousiasmerende titel: Een nieuwe Jan Engelman uit 1942…!). Wie de teksten leest gaat als vanzelf mee op pad en Utrechters herkennen de omgeving die in veel gevallen nog steeds ongewijzigd is. Maar soms is er toch iets verdwenen, zoals bijvoorbeeld de bloemen- en plantenveiling die in 1942 nog op het Paardenveld te vinden is. Blijkbaar missen we daaraan iets moois want Engelman schrijft: “Wie van kleuren houdt, moet daar tijdens de veiling in voor- of najaar eens binnenstappen. Of er stukken van den regenboog zijn geplukt, zoo liggen daar de kleuren op de uitstaltafels”.

Een Dom en de stad rondom, acht wandelingen door historisch Utrecht. Een uitgave van Uitgeverij Salon Saffier, oplage 350 stuks. Verkrijgbaar bij de boekwinkel en via deze link.