Prentbriefkaarten met liefde besteld in Post Uit Utrecht

Door Ton van den Berg - Heel wat Utrechters hebben stapels oude prentbriefkaarten van de stad Utrecht in hun bezit. Soms zijn het stapeltjes in een schoenendoos en anderen bewaren ze netjes in albums. Anthony Lisman bewaarde zijn collectie van enkele duizenden kaarten in de laatjes van een antiek meubel, netjes op straatnaam gesorteerd.

De grote wens van de in 2020 overleden Lisman was dat een deel van zijn verzameling in een boek terecht zou komen. En dat is, mede dankzij zijn broer Jos, gebeurd met de onlangs uitgegeven Post Uit Utrecht. Een zeer mooi vormgegeven boek met teksten van Utrecht-kenners Bettina van Santen en Fred Vogelzang. Het koppel werkte al vaker samen zoals in de zeer informatieve boekenserie De Utrechtse Wijken uit 2003.

Het is niet voor het eerst dat prentbriefkaarten van Utrecht in een boek komen. Een heel populair boekje is geweest ‘Utrecht in oude ansichten’ van Jan Reeskamp uit 1969 dat vele herdrukken heeft gekend. Een andere was ‘Utrecht in grootmoeders tijd’ van G.W.A. Lemaire uit de jaren ’80 van de vorige eeuw. Ook dat boekje kreeg diverse herdrukken.

De auteur en autobuskenner Max Velthuis gebruikte in 1989 prentbriefkaarten voor het boekje ‘Utrechtse stadstrams en stadsbussen op oude ansichten’ en sluiten we deze (onvolledige) opsomming af met de auteur Wil Brakkee die twee boekjes maakte onder naam ‘Utrecht, zo was het’. Deel 1 verscheen in 1996 en deel 2 in 2002.

Wat al die uitgaves gemeen hadden was hun formaat: handzame rechthoekige boekjes die net een slag groter waren dan een briefkaart. In die traditie gaat Post Uit Utrecht niet mee. Dat is een flink uit de kluiten gewassen boek geworden met grote pagina’s waarop de prentbriefkaarten veel groter dan ze in werkelijkheid zijn, worden weergegeven. En dat is in vergelijking met de oudere ansichtboeken een verademing want ze zijn daardoor zeer goed te bekijken. Alleen al aan de vormgeving en het drukwerk is te zien dat het boek met veel liefde en geduld gemaakt is.

Post Uit Utrecht telt meer dan 500 (!) foto’s uit de kaartencollectie van Anthony Lisman. De geboren Utrechter en projectontwikkelaar was een groot liefhebber van de historie van de stad en omstreken zoals de buitenplaatsen langs de Vecht waar hij ook twee boeken over schreef. Hij was ook eigenaar van Utrechts erfgoed waaronder de Willibrordkerk (door zijn vader in 1967 aangekocht en daarmee behoed voor de sloop) en kasteel Heemstede in Houten (in 2017 aangekocht met zijn broer Jos).  

Voor het boek is gekozen uit duizenden ansichten uit de jaren 1900 – 1925, volgens de auteurs de ‘gouden eeuw’ van de prentbriefkaart omdat die in die tijd ook veelvuldig werden gebruikt voor korte mededelingen. De telefoon was nog iets nieuws en niet voor iedereen betaalbaar, maar een kaart versturen was eenvoudig en die kwam vaak nog dezelfde dag bij de ontvanger want de postbode liep meerdere keren op een dag zijn wijk (de post werd ‘besteld’ zoals dat heette, een bijna vergeten uitdrukking).

De keuze op foto’s tussen 1900 en 1925 is ook een eerbetoon aan de historische vereniging Oud-Utrecht die dit jaar 100 jaar bestaat en waarvan Lisman jarenlang lid is geweest. Het boek laat het leven in Utrecht zien van precies een eeuw geleden. De auteurs hebben daarbij diverse thema’s gekozen zoals: geloof, onderwijs, arbeid, winkels, vervoer, groen en soldaten. De laatste komt nu vreemd over maar 100 jaar geleden stond Utrecht nog vol met kazernes en de dienstplichtigen stuurden massaal kaarten naar het thuisfront.

Bij alle afgedrukte prentbriefkaarten staan toelichtende teksten en we dwalen daarmee terug in de tijd toen het Kasteel van Antwerpen nog een hotel op de Oudegracht was en geen modewinkel en appartementengebouw zoals nu. We zien een Utrecht in een heel andere tijd met melksalons, een gasfabriek, openbare waterpompen en de vestiging van grote winkels zoals de V&D en Galeries Modernes.

Veel prentbriefkaarten kennen we dus al uit de oude boekjes, maar in de collectie van Lisman doken ook 176 in 1924/1925 gemaakte foto’s op van winkelpuien en een flink aantal daarvan zijn in Post Uit Utrecht opgenomen. Op de foto’s zien we ook de uitbaters van die winkels, trots kijken ze naar de (onbekende) fotograaf om met hun nering vereeuwigd te worden.

Mooi is verder dat in het boek ook een groot aantal prentbriefkaarten (het woord ansichtkaart komt niet in het boek voor) zijn opgenomen van de diverse lustrumfeesten van de Universiteit Utrecht. Utrecht stond vaak op z’n kop tijdens die feesten met versierde en aangeklede straten.

Heel bijzonder was in 1906 het lustrumfeest met het thema de Romeinse veldheer Germanicus waarvoor een heus stadion voor wagenrennen werd nagebouwd en waar 5000 bezoekers in konden. Van het lustrumfeest kwamen in hetzelfde jaar 1906 drie series prentbriefkaarten uit. Lisman bracht een selectie daarvan samen met Jeroen Jekel (Universiteitsmuseum Utrecht) al in 2006 uit in het boekje ‘Lustrum 1906, Utrecht’.

Ook bijzonder is de serie foto’s met de titel ‘Utrechts straatleven’. Voor verzamelaars heel bekende foto’s van vooral straatverkopers, maar ze zijn hier net als alle andere prentbriefkaarten zeer mooi afgedrukt en in de toelichting krijgen we ook mee wat op de achterkanten van de foto’s geschreven stond.

Wat er achterop de prentbriefkaarten stond had voor mij ook gerust afgedrukt mogen worden. In mijn eigen collectie Utrecht-kaarten vind ik daar de meeste lol in om te lezen wat mensen in die tijd aan elkaar schreven. Maar daarmee zou het een geheel ander boek worden, misschien dat iemand anders dat nog eens kan doen.
  

Post Uit Utrecht, Prentbriefkaarten van de stad Utrecht uit de collectie Lisman, 1900-1925 door Bettina van Santen en Fred Vogelzang (vormgeving Pim van Schaik) is een uitgave van Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij. Het boek is te koop in de boekwinkels.