Ook onteigening van joods vastgoed in Utrecht

Door Jim Terlingen - Er is in Nederland rumoer ontstaan over de onteigening van joods vastgoed tijdens de Tweede Wereldoorlog. Vier op de vijf Nederlandse gemeenten weten niet dat joods vastgoed in hun gebied is onteigend en doorverkocht, meldt Pointer.

Ik kwam in archieven zo’n onteigening tegen in Utrecht. Hier de details (een uitgebreidere versie van dit verhaal zal in het voorjaar van 2021 verschijnen in mijn boek over de Utrechtse afdeling van de Joodse Raad). 

  
Oudegracht 339
   
De 39-jarige joodse huisarts Maurits Perel woont in 1940 bij het uitbreken van de oorlog met zijn vrouw Annie en zijn twee dochters Flora en Margaretha – negen en zes jaar - op het adres Oudegracht 339 in Utrecht. Perel houdt in het monumentale pand op de benedenverdieping praktijk. Het pand staat bekend onder de naam ‘Het Cromhout’. Het is in de tegenwoordige tijd vanuit de binnenstad komend het achtste pand voorbij café De Morgenster (Oudegracht Zuidoost).

In februari 1941 bepalen de Duitsers dat joden die een beroep uitoefenen waarvoor ze een eed hebben afgelegd – artsen en advocaten - voortaan alleen nog maar voor andere joden werkzaam mogen zijn. Voor veel artsen die hun beroep zien als een roeping is dat een dramatisch moment. Zo ook voor Maurits Perel.

Zondag 4 mei 1941 - dagboek Ina Boudier Bakker:

De Perels zijn verhuisd - de praktijk is nu alleen jodenpraktijk en dr. Perel heeft de andere praktijk aan een zekere Haas overgedaan. De tuin ziet er melancholiek en verlaten uit, waar we al die jaren de kinderen hebben zien spelen, de dokter en zijn vrouw altijd tot ‘s avonds laat zomers in het prieeltje - nu zitten ze op het bovenhuis. Met wat voor gevoelens zullen de arme joden hun tuin en huis verlaten hebben.

Archiefstukken ondersteunen de dagboeknotities van Boudier Bakker. Johannes Gerardus Haas (1908), die net een jaar ervoor zijn artsenexamen haalde in Utrecht, koopt in april 1941 een deel van Perels praktijk. Contractueel wordt vastgelegd dat Haas de twaalfduizend gulden tot februari 1945 in driemaandelijkse termijnen betaalt. Haas gaat in april meteen in ondertrouw en een maand later woont familie Haas-Berg op Oudegracht 339. Ze betalen maandelijks huur aan Maurits Perel. Perels adres is vanaf dan Oudegracht 339 bis, de bovenwoning, vanwaar hij zijn ‘jodenpraktijk’ voert.

Beheer
Op 12 november 1942 wordt het beheer van het pand Oudegracht 339 overgenomen door de Niederländische Grundstückverwaltung (NVG) in Den Haag, een door de Duitsers opgerichte roofinstelling. De NVG wordt ook wel ‘Nederlandse Administratie van Onroerende Goederen’ genoemd (zie afbeelding). Het feitelijke beheer van het pand wordt voor de NVG uitgevoerd door de firma Algemeen Nederlands Beheer van Onroerende Goederen (ANBO). De ANBO, opgericht door de Haagse makelaar en NSB’er Dirk Hidde de Vries, opereerde in heel Nederland.

De Perels blijven in het bovenhuis wonen. Het enige dat verandert, is dat de huur van dokter Haas nu naar de ANBO gaat. 

In april 1943 moeten de Perels, die lang beschermd werden door Maurits’ werk voor de Joodse Raad, zich melden op het Centraal Station voor transport naar kamp Vught. Ze proberen onder te duiken, maar dit lukt niet. Op 22 april 1943 komen de Perels aan in SS-concentratiekamp Vught.

Op zondagavond 6 juni 1943 moeten ze uit Vught met een van de ‘kindertransporten’ naar Westerbork. Ze komen er in de vroege ochtend van de 7e aan. Een dag later, op dinsdag 8 juni, gaat het grootste deel van deze Vught-groep in goederenwagons vanuit Westerbork naar het oosten. Dit is het grootste transport dat in de oorlog vanuit Westerbork vertrekt: 3014 mensen, waaronder 1051 kinderen.

Daarbij zijn ook Maurits, Annie, Flora en Margaretha Perel. Flora wordt op 10 juni in de trein dertien jaar. Een dag later, op 11 juni, komt het transport aan in het kamp Sobibor in het door de nazi's bezette Polen. Alle 3014 inzittenden van de trein worden daar diezelfde dag vergast.

Verkoop
Enkele dagen eerder, op 8 juni, wordt Perels pand door de firma Algemeen Nederlands Beheer van Onroerende Goederen (ANBO) namens de Niederländische Grundstückverwaltung voor 16.000 gulden verkocht aan Evert Buiter, een vurig NSB’er die bij de gemeente Utrecht chef is van het Inkwartieringsbureau. Buiter woont in Maartensdijk.

De eigendomsoverdracht wordt mogelijk gemaakt door notaris Gerrit Vaags, die kantoor houdt op de Nachtegaalstraat.

Na de oorlog
Evert Buiter wordt na de oorlog tot zes jaar gevangenisstraf veroordeeld vanwege zijn gedrag in de oorlog. Hij komt echter na 3,5 jaar al vrij. Buiters panden – hij kocht ook Stadhouderslaan 8 en Van Musschenbroekstraat 2, overigens ook met hulp van notaris Vaags - worden hem in het kader van rechtsherstel ontnomen.

De bewindvoerder van Perels vermogen, Levy Hartog, verkoopt Oudegracht 339 in 1952 namens tien erfgenamen aan dokter Haas, die nog steeds in het pand woont en er praktijk houdt.

Notaris Gerrit Vaags, die in totaal bij de verkoop van 32 Nederlandse panden betrokken was, overlijdt in juni 1945 bij ‘een noodlottig ongeval’. Details daarvan heb ik (nog) niet achterhaald.

Pas in 2016 verschijnt een uitgebreide studie over de kwalijke rol van het notariaat bij de onteigening van joods onroerend goed. Historicus Raymund Schütz concludeert dat ruim de helft van de notarissen in Nederland hier welbewust aan meewerkte. 

 
> Naschrift, 22.00 uur
Op de site van Pointer is een interactieve kaart te zien, met daarop ook het adres Oudegracht 339. Ze hebben het handschrift in de 'Verkaufsbücher' bij dit adres helaas niet juist ontcijferd en maakten er 'Perll' van.

    
Ter info, de site van Pointer zegt nog iets over de gemeente Utrecht: 

"Na terugkomst uit de werk- en concentratiekampen werden in sommige gemeenten achterstallige belastingen, zoals erfpachtcanon en straatbelasting gevraagd aan de voormalige eigenaars. In het recente verleden hebben Amsterdam en Den Haag compensatieregelingen aangeboden voor geïnde belasting in de periode dat een joodse eigenaar geen toegang had tot zijn bezit. Het is niet duidelijk of terugkeerders in elke gemeente te maken kregen met deze naheffingen. Rotterdam en Utrecht onderzoeken momenteel of - en zo ja, in welke vorm - zij een compensatieregeling gaan aanbieden."

De tv-uitzending van Pointer van vanavond is hier terug te zien.

Tot slot nog een heel klein kritiekpuntje: het kussentje onder de 'Verkaufsbücher' in de uitzending was echt voor de show. De boeken werden bij mij in de studiezaal daar gewoon zonder bescherming op mijn tafel gelegd. Ach... tv.

Reageren? terlingenschrijft@kpnmail.nl
Zie ook: www.jimterlingen.nl