Moesman portretteerde Utrecht begin 20e eeuw

Door Ton van den Berg - Foto's van het Utrechtse straatleven tussen circa 1900 en 1930, we zouden het nu snapshots noemen. Genomen uit de losse hand, zo lijkt het vaak. Soms wat onscherp, maar ze laten een Utrecht zien in een periode dat de stad compleet veranderde.

Johannes Anthonius Moesman (1859-1937) kunnen we door de vele spontane stadsfoto's die hij heeft gemaakt de straatfotograaf van zijn tijd noemen. In de expositie 'Utrecht door de lens van Moesman' in Het Utrechts Archief krijg je een goede indruk van zijn werk.

Wat opvalt is dat hij dus vooral zomaar fotografeerde. Of eigenlijk: hij zag iets dat het fotograferen waard was. En dat konden de voorbijgangers op de Neude zijn, waar hij zijn drukkerij en winkel had, tot wat hij zag gebeuren op de kermis op het Vredenburg.

Dat het vaak spontaan was, zien we aan het feit dat vaak geen moeite deed om dicht bij het onderwerp te komen. Veel foto's zijn genomen terwijl hij voor de deur van zijn winkel stond op de Neude, in de verte zie je dan bijvoorbeeld een groep mensen bij een poppenkast.

Moesman was volgens Kathleen Verdult van Het Utrechts Archief een hobby-fotograaf. Waarom hij ging fotograferen is onbekend, maar waarschijnlijk was het ook om foto's te maken die hij als ansichtkaarten in zijn winkel kon verkopen. Maar doordat hij een fototoestel had, maakte hij er talloze. Het Utrechts Archief bezit er circa 1500 en er zijn er nog veel meer in andere archieven.

Hoewel hij dus zijn geld verdiende als drukker en lithograaf (het Utrechtse studentencorps was een belangrijke opdrachtgever) en als kunstenaar aquarellen maakte, is Johan Moesman voor ons nu het meest bekend als de fotograaf van het dagelijkse Utrechtse leven begin 20e eeuw. Hij zette iedereen op de foto die langskwam: kinderen op klompen, dienstmeisjes met manden, dames met fruitmanden als hoed, arbeiders met platte petten op weg naar hun werk, hoge heren met hun hoge hoeden. 

Veel van de foto's zouden we nu weggooien omdat ze niet goed genoeg zijn. Maar gelukkig gebeurde dat niet met de foto's van Moesman, waarvan de meeste gemaakt werden op glasplaten. We zien door al zijn foto's naast elkaar te leggen het Utrecht van begin 20e eeuw en zoveel fotografen waren er in die tijd nog niet. Op zijn foto's zie je de tijd veranderen: paardentrams worden vervangen door elektrische trams en huizen en molens worden afgebroken om plaats te maken voor de opkomst van de auto.

Voor die veranderingen had Moesman een speciaal oog. Hij zocht de plekken op die gingen veranderen. Zijn vriend en kunstenaar Anthony Grolman tekende die locaties, maar Moesman zette ze op de foto. Een van zijn foto's, uit 1909 van de Rijnstraat bij het Vredenburg, heeft historische waarde gekregen. Niet omdat die straat verdwenen is, maar omdat zijn zoon Joop die foto in 1939 zou gebruiken als achtergrond voor zijn beroemdste schilderij Het Gerucht.

Gelukkig is er in de expositie ook aandacht voor het werk van Moesman als lithograaf. Hij maakte talloze briefhoofden, tekende talloze menukaarten en ontwierp heel veel reclamefolders voor Utrechtse bedrijven. Soms zijn dat prachtige plaatjes (die Het Utrechts Archief weer te danken heeft aan de collectiedrift van de in 2011 overleden Bernard Martens van Vliet).

Het Utrechts Archief noemt de foto's van Moesman 'van onschatbare waarde' en dat is niets te veel gezegd. En er is nog meer, onthulde zijn stief-kleinzoon Felix Visser (zijn moeder Erika Visser trouwde met zoon Joop Moesman toen hij 4 was)) bij de opening van de expositie. Hij heeft thuis nog circa 80 platen met blote dames. Die werden 'onder de toonbank' verkocht in de winkel van Moesman. Visser wilde er wel een paar ter beschikking stellen voor de expositie, maar dat werd beleefd geweigerd. Daarvoor zullen we moeten wachten tot enkele vrienden van Visser, zoals ze aangekondigd hebben, met een boek over het werk van Johannes Moesman komen.

Tot die tijd kunnen we de expositie zeker aanbevelen en kijk ook eens op de beeldbank van Het Utrechts Archief.

De expositie 'Utrecht door de lens van Moesman' is te zien in Het Utrechts Archief op Hamburgerstraat 28.