Het leven van een Utrechtse joodse leraar tijdens WO2

Door Jim Terlingen 

Utrecht heeft er een bijzonder mooi boek bij over de jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog in onze stad. Historisch-onderzoeker Victor Frederik (1952) heeft deze week ‘Les in oorlogstijd - Dilemma’s voor een joodse leraar’ uitgegeven, waarin Hens (Henri) Lindeman (1907-1974) schrijft over de beslissingen die hij moest nemen in deze helse tijd.

Een citaat: 

Ze willen ons met de anti-joodse maatregelen prikkelen en het leven zuur maken, maar daar staan we boven. Tot je eindelijk, als te laat is, merkt dat je niets anders bent geweest dan een dom, onnozel vliegje in het web van een bloeddorstige spin die met wellust haar tijd heeft afgewacht.  (eind juli 1942)
   

Lindeman gaf les op de joodse school in Utrecht. Op 15 oktober 1941 kwam die in het grote gebouw op Ondiep 63 na een bevel van de Duitse bezetter dat joodse kinderen niet meer op de gewone scholen mochten komen. 

Een broer van Frederik ontdekte het verhaal van Hens Lindeman twee jaar geleden op een Israëlische website en tipte Victor. Deze besloot daarop het overgrote deel van het verhaal van Lindeman uit te geven, met daarbij nadere uitleg, verklarende documenten en foto’s.

Ik spreek Victor Frederik afgelopen weekend met een kop koffie in het Louis Hartlooper Complex voor een interview. We kennen elkaar goed. We hebben onder meer samen anderhalf jaar geleden de ontbrekende naam achterhaald van het meisje op de iconische foto uit 1942 van Nico Jesse. Het zou daarom niet geloofwaardig zijn als ik het boek ga recenseren.

     
Victor, waarom ging je broer eigenlijk googelen op de naam van Hens Lindeman?

"Hens Lindeman was een bekende van ons gezin. Voor mij was hij ‘oom Hens’. Hij was een collega van mijn vader - beiden gaven in Utrecht het vak natuurkunde. Mijn vader heeft na de oorlog met hem natuurkundeboeken geschreven. De eerste keer dat ik hem zag, was ik 14 jaar en lette toen niet zo op hem, maar ik vond hem een heel vriendelijke man. Hij woonde sinds 1947 met zijn gezin in Israël omdat hij zich in Nederland niet meer op zijn gemak voelde."
   

Wat triggerde jou toen je zijn verhaal las?

"Ik wist helemaal niets over zijn oorlogsverleden. En toen ik de tekst las, vond ik het echt fascinerend. Ik keek gedetailleerd mee over de schouder van een volwassen joodse man en las hoe nauwkeurig de Duitsers de joden afknepen. Wat ik op het einde van de tekst ook las is dat hij zich in april 1943 van plan was te melden bij kamp Vught en dat toen vier dagen voor de treinreis iemand zich bij hem meldde dat hij bij hen mocht onderduiken. Vier dagen. Hij had de handdoek al in de ring gegooid."
  

Wanneer schreef hij dit verhaal?

"Lindeman schreef dit verhaal in de tijd dat hij daarna ondergedoken zat. Het is een soort dagboek van de periode mei 1942-april 1943, maar hij schrijft het in de derde persoon. Uit veiligheidsoverwegingen geeft hij iedereen een andere naam. Zichzelf noemt hij Hans. Ik heb van bijna alle personen die Lindeman in zijn verhaal een andere naam heeft gegeven de werkelijke naam achterhaald."
   

Dat waren er 130 namen. Dat moet een enorme klus zijn geweest.

"Ja, dat was zonder twijfel het grootste deel van mijn werk aan dit boek. Ik zal je een glimp geven van één zo’n zoektocht.

Hens Linderman krijgt een contact waar hij moet onderduiken. Deze stelt zich voor als ‘Den Hollander’. Ik weet: deze man is een jaar of veertig en heeft een pension met een stenen trappetje. En ik weet ook iets over de achteruitgang en de achtertuin. Ik ben gaan zoeken in oude adresboeken van Utrecht op alle namen van pensionhouders. Dat was een hele lijst. Op een gegeven moment stuit ik op de naam ene Dirk van Toorenenbergen. Zijn leeftijd klopt. En ergens op de Maliebaan had hij een pension. Ik ben gaan kijken, maar dat pand voldeed niet aan de beschrijving.

Wat ontdek ik dan later in een archief? De Duitsers hebben zijn pand geconfisqueerd en hij ging op Wilhelminapark 5 verder met zijn pension. Toen ben ik daar gaan kijken en toen viel alles op zijn plek: het trappetje, de achteruitgang en de kleinste details."
   

Prachtig werk. En je bent ook naar Israël geweest.

"Daar wonen de drie dochters van Lindeman. Eén ervan, Rivka, zat in de oorlog ook op de joodse school in Utrecht. Zij ontdekte het ‘dagboek’ van haar vader pas na zijn dood. Het waren toen 248 vergeelde, dunne bladzijden over een tijd waarover hij met zijn kinderen nooit meer heeft gesproken. Zij kreeg toen voor het eerst inzicht in hoe haar ouders de oorlog beleefden. En hoe het was om hun kinderen uit handen te geven. Rivka heeft een ontroerend voorwoord geschreven in het boek. Ik heb sinds mijn bezoek nauw contact met haar."
   

Is dit eigenlijk een specifiek Utrechts boek?

"Nee, dat kun je niet op die manier zeggen. Het gaat meer over de dilemma’s van een joodse volwassen man. Daarom heb ik het woord ‘Utrecht’ ook niet in de titel gezet. Maar Utrecht is natuurlijk wel het decor. Je komt heel veel namen en adressen tegen uit onze stad. En hij stond in nauw contact met de Joodse Raad van Utrecht, waarover jij een boek geschreven hebt. Daarover staan in mijn boek ook bijzondere details."
    

Komt er een volgend boek?

"Jazeker, dat wordt een boek over de joodse school in Utrecht, waar Lindeman lesgaf. Daarover heb ik al heel veel informatie verzameld en gepubliceerd op mijn website joodseschoolutrecht.nl. Daar staan op dit moment onder meer 88 levensbeschrijvingen van oud-leerlingen. Dat is overigens ook iets waarmee ik door wil gaan: het volmaken van de beschrijvingen, want er waren in totaal 193 leerlingen."

Het boek ‘Les in oorlogstijd - Dilemma’s voor een joodse leraar’ (224 pagina’s) is te koop via boekenbestellen.nl en alle webwinkels voor 24,95.

Meer info over Hens Lindeman op joodseschoolutrecht.nl.

Reageren? terlingenschrijft@kpnmail.nl
Zie ook: www.jimterlingen.nl