Geheimen van de grijze bunkers ontrafeld

Door Ton van den Berg - De hele zomer ligt het boek 'Uit Beton Gegoten' al bij mij op tafel. Ja, je zou denken: Is het dan een koffietafelboek, zo'n dikke pil met veel foto's en 'n ietsie pietsie tekst? Zo'n boek om mee uit te sloven? Je zou het wel denken. Er staan veel foto's in, heel mooie foto's, dat zit goed. En is er meer dan genoeg tekst (daarover later meer).

Maar is het een boek om mee te pronken? Dat is de vraag, want mensen, het gaat over bunkers. Bunkers zijn die grijze saai uitziende betonnen kolossen waarvan we in en rond Utrecht er ook zoveel hebben. Hier en daar (Noorderpark bij Overvecht bijvoorbeeld) staan de weilanden er vol mee.

Het boek ligt bij mij op tafel, niet om er mee te pronken maar om zo nu en dan er een hoofdstuk uit te lezen. Dat wordt door de makers van het boek ook aanbevolen, pak er zo nu en dan iets uit wat je interessant lijkt en ga het lezen. Een stuk over de bouw van bunkers, iets over de ligging ervan op diverse locaties, neem het tot je en leg het weer even weg. Een heel goed advies van de schrijvers, want als je één artikel heb gelezen heb je heel veel weetjes over bunkers en defensieve strategien tot je genomen. Genoeg om even op te kauwen.

Gewoon even doorbladeren voor de foto's, zoals bij een koffietafelboek, doe ik ook en het valt me op dat hoewel die bunkers heel veel op elkaar lijken, de fotografen er heel erg in geslaagd zijn ze op een aansprekende manier vast te leggen. Een bunker is een bunker, zou je zeggen. Maar de foto's laten heel goed zien hoe ze onderdeel van ons landschap zijn geworden.

Het is zo vanzelfsprekend die bunkers dat wij ze vaak niet eens meer zien als we er langs fietsen of wandelen. Maar de foto's tonen ze als die bijzondere stukken beton waar we al jaren mee te maken hebben en die soms ook gewoon bij iemand in de tuin staan, die gebruikt worden als schapenhokken, kunstenaarsobjecten zijn geworden, die in gebruik zijn als opslag of waar we niet bij mogen komen omdat ze nu het onderkomen zijn van (beschermde) vleermuizen.

Waarom je het boek zo nu en dan moet lezen is dus omdat er heel veel informatie in staat over de bunkers en alles wat er mee te maken heeft. Soms teveel. De schrijvers (vier hoofdschrijvers en bijdragen van zes andere deskundigen) zijn gedegen bunkerdeskundigen en het lijkt erop dat ze iedere bunker persoonlijk kennen en dat zijn er veel, bijna 600.

Ze vertellen je dat een bunker wel of niet nog toegankelijk is, of dat de deuren nog aanwezig zijn, of ze wel of niet met een periscoop waren uitgerust en waarom er van die ijzeren haken op zitten (voor camouflagenetten of takken). Ze weten er alles van en delen het graag met de lezer om die bij te spijkeren met deze gegevens want de bunkers zijn niet alleen sinds 2009 rijksmonumenten, het gaat intussen om erfgoed met een Unesco-goedkeuring wat het tot werelderfgoed maakt.

Neem daarom zo nu en dan een hap uit het boek en het blijft behapbaar want het is te leuk en te interessant om het boek niet te lezen. Die bunkers blijken veel mooie verhalen te verbergen en een fietsrit of wandeling door de weilanden wordt er zeker mooier door. Je gaat er anders door kijken.

Maar waar gaat het nu over, zult u zich ondertussen afvragen? De bunkers waar het over gaat in Uit Beton Gegoten horen tot de voormalige Nieuwe Hollandse Waterlinie die liep van Muiden via Utrecht tot en met onder in Zuid-Holland bij Dordrecht. Nou stamt die Waterlinie met zijn forten Blauwkapel, De Bilt, De Gagel, Aan de Klop, Vossegat en Lunetten al uit het begin van de 19e eeuw en kwamen daar eind 19e eeuw nog Ruigenhoek, Voordorp, Hoofddijk, Rhijnauwen, Vechten en 't Hemeltje (bij Houten) nog bij, de betonnen bunkers zijn veel jonger en nog maar 80 jaar oud. Ze werden gebouwd tijdens de mobilisatieperiode 1939 - 1940. Daarmee kan meteen een hardnekkig misverstand uit de lucht worden gehaald. De bunkers die wij tegenkomen in het landschap rond Utrecht zijn van Nederlandse makelij en zeker niet aangelegd door de Duitsers die tussen 1940 en 1945 ons land bezet hielden. Die bouwden met name bunkers langs de Noordzeekust. In Utrecht werden enkele bunkers gebouwd zoals aan de Mariaplaats, Janskerkhof en Sterrenburg.

De bunkers op en rond de forten werden vanaf 1939 gebouwd omdat ze ons juist moesten beschermen tegen een Duitse inval. De forten en het onder water zetten van land, waren allang niet meer voldoende om ons land te beschermen. Daar hadden vliegtuigen en nieuwe zware granaten al een einde aan gemaakt.

Daarom bedachten de militairen dat er bunkers moesten komen op en rond de forten en een van de ontwerpen die op tafel kwam was die van het zogeheten Type P (opvallend door de schuine zijkanten – afschuiningen). Ze werden groepsschuilplaatsen genoemd die onderdak moesten bieden aan enkele tot tientallen soldaten. De bunker stond niet op zichzelf, er waren ook loopgraven en een artillerie batterij (kanonnen).

Langs de hele Waterlinie zijn er meer dan 800 gebouwd en volgens de auteurs zijn er nog 580 terug te vinden. Een groot aantal daarvan in Utrecht: 180. Er zijn er 136 nog (soms deels) zichtbaar. In een apart artikel 'Groep Utrecht' wordt er uitgebreid op ingegaan.   

Op mijn tafel zal het boek nog wel even blijven liggen. Ik wil er nu alles over weten. Vroeger speelden we oorlogje rond die bunkers zoals op Fort Blauwkapel. Spannend vonden we dat. Het idee dat daar gevochten was om iedere meter grond. Ik weet nu beter. De bunkers van het Type P zijn nooit in gebruik geweest. Vlak voor de oorlog in 1940 uitbrak hadden de militairen besloten dat de 'Vesting Holland' werd verlegd naar de Grebbelinie.

Het boek Uit Beton Gegoten is een uitgave van de Utrechtse uitgever Matrijs en staat onder redactie van Hendrik Dijk en Rob Hoekstra. Het boek is verkrijgbaar in de boekhandel voor 29,95 euro. Meer info over bunkers ook op Piramidesindepolder.nl