De kanonskogels van Vredenburg (1)

Biem Lap, gids van Kerken Kijken Utrecht in de Jacobikerk, dook in de historie van de kanonskogels die in 1576 vanaf kasteel Vredenburg op de stad werden afgevuurd. Hij maakte er een serie artikelen over, vandaag deel 1 'de inleiding'.

Het is altijd weer inspirerend als op een toevallige wijze weer een stukje van de geschiedenis van de Jacobikerk of van de stad Utrecht tot leven komt. Kortgeleden gebeurde dat doordat Mereke Bosua, een collega van Albert van Zanten, een van de vrijwillige kosters in de Jacobikerk, een foto stuurde van de toren van de Jacobikerk zoals die te zien is op het schilderij van Isaac Ouwater. Dat schilderij is in het Centraal Museum in Utrecht, maar de foto is genomen van het tegeltableau dat van het schilderij is gemaakt. Het tableau hangt op het Jacobskerkhof tegenover café Kalff, de plek vanwaar Ouwater het schilderij in 1780 maakte.

Ik ken dat tegeltableau goed want het hangt niet alleen op het Jacobskerkhof maar ook in de Pelgrimszaal in de Jacobikerk. Het was mij nooit opgevallen dat er kogels in de toren van de Jacobikerk op het schilderij te zien waren. Mereke omcirkelde de kogels op haar foto en vroeg Albert of hij wat van die kogels wist.

De e-mail kwam bij mij terecht en ik zag dat er nog een kogel naast de klok geschilderd was. Ik wist er iets van, want architect Th. Haakma Wagenaar, die de cultuurhistorische begeleiding van de grote restauratie van de Jacobikerk deed tussen 1969 en 1976, had in een overzicht van de bouwgeschiedenis van de Jacobikerk over de kogels geschreven. Hij vertelde dat na de beschieting van Vredenburg in 1576 acht kogels ingemetseld waren als gedenkteken in de zwaarbeschadigde toren van de Jacobikerk. Hij schreef erbij dat de kogels bij de restauratie van de toren van de Jacobikerk tussen 1942 en 1953 verwijderd waren.

Het viel mij op dat de kogels op het schilderij van Ouwater symmetrisch geplaatst waren en vroeg mij af hoe dat zou kunnen, want bij de beschieting vanaf Vredenburg in 1576 kon dat nooit zo netjes zijn gebeurd. Mereke had de bal aan het rollen gebracht en het werd tijd om meer aan de weet te komen over de kogels. Zij liet mij weten dat de kogels als memorabilia (herinneringstekens) ingemetseld waren.

Ik schreef er in 2022 een stukje over dat ik aan de gidsen en leden van de Jacobikerk stuurde en vroeg of iemand er meer van wist. Ik kreeg veel reacties, allereerst van onze oudste gids, Jetty van Beusichem die vertelde dat, als zij met haar vader langs de Jacobikerk liep in de beginjaren vijftig van de vorige eeuw, hij haar meerdere keren had gewezen op de kogels in de toren en erbij verteld had dat die tijdens het beleg van Vredenburg waren afgeschoten.

Oud-gids en oud-lid van de Jacobikerk, Korneel Aschman, stuurde veel relevante foto’s die hij op de beeldbank van het Utrechts Archief had gevonden. Sjoerd de Boer, ook oud-gids in de Jacobikerk, vertelde dat hij weet dat kogels van Vredenburg nog te zien zijn in de toren van de Buurkerk, die er als memorabilia ingemetseld zijn.

Marlies van Leeuwen, collega-gids, liet mij weten dat in Utrecht door de eeuwen heen van Struick[1] er één zin was gewijd aan de kogels in de toren van de Jacobikerk. Hun informatie was aanleiding om vragen te stellen aan René de Kam, conservator Utrechtgeschiedenis in het Centraal Museum, van wie ik wist dat hij in zijn boek De ommuurde stad uit 2019 veel over de kogels van Vredenburg had geschreven. Hij stuurde mijn vragen door aan Frans Kipp, oud-bouwhistoricus van de afdeling Erfgoed van de gemeente Utrecht, die mij een schat aan informatie toestuurde.

Frans liet weten dat de kogels op veel plekken in de stad waren terechtgekomen: naast de Jacobikerk waren dat de Mariakerk, de Buurkerk, stadskasteel Fresenburg en stadskasteel Oudaen, zelfs de Pieterskerk was door een kogel getroffen.

Het was voor mij aanleiding om na te gaan welke schade de kogels veroorzaakt hadden want er moet sprake zijn geweest van grote schade ook door de kogels die niet het doel troffen waarop werd gemikt. Haakma Wagenaar spreekt in zijn overzicht van catastrofale verwoesting. Het is eveneens interessant om na te gaan waar kogels als memorabilia werden ingemetseld en waar die nog te zien zijn. Maar eerst duiken we in deel 2 nog even in de geschiedenis van kasteeel Vredenburg.

Vervolg morgen: De aanloop naar de beschietingen...

[1] Dr. J.E.A.L. Struick, Utrecht door de eeuwen heen, Utrecht/Antwerpen 1984, blz.170. Dit boek geeft een uitgebreide beschrijving van de belegering van het kasteel Vredenburg.