Pim Walenkamp - Het is december: kersttijd. Jezus Christus is geboren 2000 jaar geleden in een stal. Voor deze bijzondere baby geen plaats in de herberg. Wel in een voederbak, de kribbe. Redder van de mensheid. Daar zit een hele theologie en kerkgeschiedenis achter. Moeilijk voor mensen nu om te begrijpen. Moeilijk voor analfabeten. Dan is het prettig dat er een kerststal is. Sint Franciscus van Assisi bedacht in 1223 daarom de kerststal.  

Elk jaar staan er prachtige kerststallen in de sint Catharinakathedraal in Utrecht. De enige Middeleeuwse katholieke kerk in onze stad. De belangrijkste kerk van katholiek Nederland, de kerk van de aartsbisschop. In de kerk staan de Napolitaanse en de Utrechtse kerststal.

Napels was de eerste met een eigen variant. De Napolitaanse kerststal ondervond veel navolging.  Centraal = de heilige familie: Jezus, Maria en Jozef. In het middelpunt Jezus in de kribbe. In het Italiaans wordt de kerststal ‘presepe’ = kribbe genoemd. Hét museum in Nederland voor christelijke kunst en geschiedenis, het Catharijneconvent, heeft daarom kerststallen uit allerlei culturen, met dank aan conservator Casper Staal. 

Kroeg in kerststal

De eeuwenoude Napolitaanse kerststal in de Catharinakathedraal is druk. Het bevat veel actie, humor, café’s, wereldse taferelen. Er zit veel beweging in de buigzame poppen. Levensechte hoofden van porselein en terracotta. In de lezing, die deze week plaatsvond, legde architectuurhistorica Go Bruens boeiend uit hoe die worden gemaakt.

Koning Karel VII van Sicilië en Napels (1735-1759) is de uitvinder van de Napolitaanse kerststal. Zijn echtgenote promoot het Saksische porselein uit Meissen. Zij liet een porseleinfabriek en zijdefabriek (om levensechte poppen mee te maken) bouwen. Karel wilde zijn nieuwe land verbinden en promoten.  Als diepgelovige met een katholieke bevolking lag een belangrijk r.k. onderwerp voor de hand: het werd de Napolitaanse kerststal.

Kerstboom

Zijn zoon, koning Ferdinand IV (1759-1825) bouwt dit uit. Dankzij hen krijgt de kerststal bekendheid en barokke uitstraling: contrastrijk, wervelend, vrolijk. De calvinistische traditie houdt van klein, individueel, sereen, sober. De kerstboom, een Duitse uitvinding, wordt bekend als prins Albert trouwt met koningin Victoria (1837 – 1901). In protestantse culturen in Europa vanaf 1850 daarom een kerstboom. Katholieken prefereren de kerststal.

Drie groepen bezoeken Jezus. Allereerst: de aanbidding door de herders: het gewone volk. Vervolgens: de aankondiging door de wijzen: de koningen Caspar, Melchior en Balthasar: een zwarte, oudere en jonge blanke man. Geen witte man, want dat is een albino. Zij staan voor de drie continenten die 2000 jaar geleden bekend waren: Afrika, Azië en Europa.  

Tot slot de hemelbewoners: een stralenkrans van engelen. Protestanten blijven liever nuchter, zeker in calvinistisch Holland. Protestantse gebieden hadden moeite met de kerststal.  

Slapend zien

In de Italiaanse volksverhalen komt Benino voor. Hij slaapt als iedereen Christus komt bezoeken. Hij krijgt een visioen. Er gebeurt veel wat we niet kunnen zien, wat we met onze ratio en ogen niet kunnen begrijpen. 

In de Italiaanse kerststalcultuur zien we ruïnes. In de 18e eeuw wordt Pompeï herontdekt. Nieuw genre zorgt voor souvenirs, maquettes van historische ruïnes. Zie daar de vergankelijkheid van het aardse leven versus het eeuwige leven.

De Napolitaanse koningen hadden goede contacten met het Ottomaanse rijk. De ambassadeur van de sultan suggereert voor de kerststal de janitsaren met muziekinstrumenten: een elitekorps, gevangen genomen christenen, gedwongen moslim geworden, die voor de sultan moesten vechten. Ik vraag me af of de Napolitanen dat begrepen. Of zou de ambassadeur bedoelen dat moslims Christus komen huldigen?

Hulde

Het was in de Renaissance–barok (1550-1800) gebruikelijk dat vorsten elkaar bij wijze van vriendschap dieren cadeau gaven. Deze ambassadeur gaf deze koning een olifant cadeau. Die olifant zie je vaak in de Napolitaanse kerststal: alle dieren komen Christus hulde brengen.

In de Utrechtse kerststal herkennen we de winkel van Sinkel aan de Oudegracht, de bloemenmarkt en sterrenwacht Sonnenburg. Het is een vol, vrolijk panorama. Zoek de tarantella, de dansende dame, het muisje en de muizenval. Er zit 1 anachronisme in: zoek de pop die de verzamelaar uitbeeldt.  Christus is er voor alle mensen, dieren, in alle tijden. Kortom, een inspirerend bezoek, zeker in deze tijd, waarvoor hulde.

   

Pim bezocht op zaterdag 14 december een lezing over kerststaltradities in Museum Catharijneconvent en sprak met deskundigen in de kathedraal. Meer info, ook over lezingen en openingstijden: https://www.katholiekutrecht.nl/geloofsgemeenschappen/catharina/

De kerststal in de Catharinakathedraal. Foto: Ton van den Berg