Jim Terlingen - Dit stuk gaat over de levens van vijf joodse inwoners van Utrecht in de Tweede Wereldoorlog en hoe feiten daarover in onze databanken en op onze monumenten zijn terechtgekomen. En over het herstellen van fouten.

Het feitenrelaas begint met een scheiding. Als de in Utrecht wonenden Bertha Gazan (46) en haar man Ephraim (50) uit elkaar gaan, krijgt Bertha haar meisjesnaam terug: Bertha Sanders. Het is december 1941. Ze zijn beiden joods. Veel rechten zijn hun al afgenomen door de bezetter, maar het scheidingsrecht niet. In de Nederlandsche Staatscourant wordt melding gemaakt van de ontbinding van hun huwelijk. 

De Nederlandsche Staatscourant, 24-12-1941.

Bertha en Ephraim hebben drie kinderen: Saartje (22), Abraham (21) en Emma (17), allen in Utrecht geboren. Helaas heb ik van geen van de vijf foto's gevonden.

De Joodse Raad, die in opdracht van de nazi’s een speciale administratie bijhoudt van alle joden, houdt op Bertha’s kaart haar huwelijkse naam aan. Er staat wel ‘gesch.’ bij getypt. Beetje slordig om haar oude naam te laten staan, maar het is mensenwerk. Ze woont volgens het kaartje op de Noorderstraat in Utrecht met dochter Saartje.

De Joodse Raad-kaart van Bertha Sanders.

Ook op het kaartje van haar man staat ‘gesch’. Hij woont op de Utrechtse Van Musschenbroekstraat met dochter Emma.

De Joodse Raad-kaart van Ephraim Gazan.

Van Musschenbroekstraat 48 is trouwens het adres waar het hele gezin woonde vóór de scheiding. De gemeentelijke administratie van juni 1941 maakt melding van de bewoners Bertha, Ephraim, Emma en Abraham. Saartje was toen het huis al uit en woonde op de Obrechtstraat. 

Volgens de Joodse Raad-administratie vertrekt Abraham later nog naar de Duifstraat.

De Joodse Raad-kaart van Abraham Gazan.

Recapitulerend: vijf joodse mensen die ooit één gezin vormden, wonen in 1942 - als de jodensterren worden ingevoerd en de deportaties beginnen - op drie Utrechtse adressen.

Holocaust
Alle vijf zitten ze in de fuik van de nazi’s en moeten ze uiteindelijk via Westerbork op transport naar Oost-Europa. De data van deze laatste reizen staan op de kaartjes schuin met potlood geschreven achter de letters Tr. of Trsp. 

Alle vijf worden ze vermoord. Bertha, Ephraim, Saartje en Emma in Auschwitz. Abraham in Sobibor.

Verschrikkelijk.

Herdenken
In databases en op monumenten komen hun namen heden ten dage voor. Een naam vraagt bijzondere aandacht, die van Bertha Sanders.

* Joods Monument (landelijk, digitaal)

In 2000 initieerde historicus en emeritus hoogleraar Isaac Lipschits het project  Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland. Dat heet tegenwoordig het Joods Monument. Men verzamelt daar alle informatie over de joodse slachtoffers van de oorlog. Op die website stond tot twee weken geleden op de pagina van Bertha de naam Bertha Gazan-Sanders. Het is na mijn melding meteen aangepast. Dat kan gelukkig bij digitale monumenten en dat gebeurt bij het JCK altijd heel rap. Compliment.

* Joods Monument in Utrecht (Van Oldenbarneveldlaan), geplaatst in 2015

‘Bertha Gazan-Sanders’ staat op dit monument bij het Spoorwegmuseum in plaats van Bertha Sanders. Verbazend is deze fout niet: er zijn er inmiddels al vele tientallen ontdekt op dat monument, waaronder drie namen van personen die de oorlog overleefd hebben.

Op deze pagina houdt het JCK, dezelfde club als van het Joods Monument, alle missers op het Utrechtse monument accuraat bij. Dit is voor deze fout onlangs gebeurd, toen de 76e (!) verbetering. 

(Ondergetekende was trouwens de ontdekker van de fouten op het Utrechtse monument.)

Acht 'Gazans' op het Joods Monument in Utrecht, waaronder de vijf gezinsleden. Eva en Maria zijn Ephraims zussen; Saartje Gazan-Levie is zijn moeder.

* Holocaust Namenmonument (Weesperstraat, Amsterdam), plaatsing medio 2021

Het Holocaust Namenmonument in Amsterdam, met 104.000 namen, is er nog lang niet. Dus wie weet kan het HNM deze fout nog voorkomen? Voorzitter Jacques Grishaver zei in januari 2020 in dit interview tegen me dat de namenlijst "binnenkort op slot zou gaan". Dus snel een mailtje gestuurd.

Grishaver belt meteen en inderdaad: "Helaas kan deze wijziging nu niet meer worden meegenomen. We hebben de namenlijst nu 'op slot' zitten. Bij de eerste lichting verbeteringen, een half jaar na de oplevering van het monument - in 2022 dus, nemen we hem mee. Dan zal de steen van Bertha Gazan-Sanders eruit gehaald worden en komt er een blanco steen voor in de plaats. Op een aparte wand komt dan de steen van Bertha Sanders."

Eén ding vind ik gek aan deze reactie. Ik heb begrip voor het feit dat het laseren van de stenen vereist dat de namenlijst nu 'op slot' zit. Maar als alle stenen zijn gelaserd en geplaatst, kan zonder veel moeite nog vóór de officiële opening van het monument de blanco steen geplaatst worden en de steen met haar juiste naam in de speciale correctiewand worden gezet. Toch?

* Struikelsteentjes

In oktober 2019 werden in onze stad 39 nieuwe struikelsteentjes geplaatst. Examenleerlingen van het Sint Bonifatiuscollege zochten uit waar ze moesten komen te liggen en ze haalden het benodigde geld binnen. Daar zaten ook steentjes bij voor het adres Van Musschenbroekstraat 48. De leerlingen baseerden zich op de gegevens die op het Joods Monument staan en dus staat Bertha er ook hier verkeerd op. Even vervangen, lijkt me.

Op het Joods Monument staan ook de gegevens van gemeentelijke administratie van juni 1941. En dus zijn er vier steentjes gekomen voor nummer 48. Hierboven toonde ik al aan dat er na juni '41 allerlei verhuizingen waren, dus je zou gemakkelijk kunnen verdedigen dat een aantal steentjes daar verkeerd liggen. Beter lijkt het me om ze te laten liggen en om een vijfde steen op dit adres toe te voegen, die van Saartje Gazan. Zij woonde immers, net als de anderen, toen ze nog een gezin vormden op dit adres.

De vier struikelsteentjes voor Van Musschenbroekstraat 48. Ontbrekend: Saartje Gazan. Foto: JT

Concluderend
Natuurlijk moet vóór de vermelding van iemands persoongegevens op een monument altijd gecheckt worden - middels goed onderzoek - of de gegevens kloppen. Met schade en schande komen de monumenten daar nu achter.

Het lijkt me goed dat ook bij de aanvraag van struikelstenen in Utrecht dit van tevoren grondig gebeurd. Het is te belangrijk om over te laten aan goedbedoelende middelbare-schoolleerlingen. Ik hoop dat de voorstellen die ik hierboven deed, worden overgenomen.

 
Met dank aan mijn tipgever.

Reageren? terlingenschrijft@kpnmail.nl
Zie ook: www.jimterlingen.nl