René van Maarsseveen - ‘Dat je stadskasteel Oudaen in Utrecht kent, dat weet ik’, zegt Gerrit, ‘maar wist je dat er ook een kasteel Oudaen is in Maarssen? Ze zijn allebei in een ver verleden van de familie Oudaen geweest'.

Gerrit is een goede vriend met een uitgebreide historische verzameling prenten. Ik heb hem al vaker als inspiratie gebruikt voor Nieuws030.

‘En wist je dat het woord Oudaen komt van De Oude Haan?’, gaat Gerrit verder.

‘Nee, dat wist ik niet’, antwoord ik, ’dat vind ik wel een leuke invalshoek voor verder onderzoek.

Straatnamen

Thuisgekomen pak ik enkele oude boeken waarin ik antwoorden denk te vinden. Door een ruige jeugd weet ik dat er in het historische centrum van Antwerpen een politiepost is aan het Oudaan. In het boek van VanderWeghe over de geschiedenis van Antwerpse straatnamen lees ik dat deze straat in 1395 nog Oudaenstrate heette en later Oudaanstraat. In 1494 wordt het in de volksmond al afgekort naar Doudane

In Belgische straatnaamboeken kom ik meer plaatsen tegen met een Oudaanstraat of een straat die Oudaan heet. Ook in Nederland zijn er nog verschillende, bijvoorbeeld in Rotterdam en Amersfoort. In Rijnsburg is de straat genoemd naar Joachim Oudaan, een dichter uit de 17e eeuw. Wat was er eerst, vraag ik me af, een familie Oudaan of het woord.

Betekenis

In zijn ‘Woordenboek der toponymie van Westelijk Vlaanderen’ uit 1914 schrijft Karel De Flou over een straat in Duinkerken. Deze heette tot 1662 De Oude Haene en daarna Rue d’Oudane. Er stond in die straat ook een toren, die Oudehane-toren werd genoemd en later Oudane-toren.

Dat Oudaan komt van de Oude Haan, waar eenvoudig de h is wegglaten, is vooral een hardnekkige verklaring in België. Dat blijkt ook uit vertalingen naar het Frans. Een Oudaanstraat noemden ze dan meestal ‘rue de vieux coq’. In Vlaanderen werd wel vaker een h weggelaten. Zo riepen standvastige Antwerpenaren rond 1450 ‘(h)oud aan’, in hun strijd tegen het leger van Filips de Goede. Dat leverde ook weer een oud-aan op, maar dan met het weglaten van de voorste h.

Wal - Dam

We blijven nog even in België. Verschillende middeleeuwse en recentere Vlaamse schrijvers melden dat een Oudaan een omwalling of afdamming is. In het Antwerpsch Straatnamenboek van 1938 wordt geschreven over de ‘Dodanen der Antwerpscher ruien’ (dammen naast de gracht). Een oudaan bestond uit een gemetselde dwarsmuur, lees ik in een uitgave van de historische kring Kortrijk.

Door een oudaan was het mogelijk delen van een gracht leeg te laten lopen, bijvoorbeeld om herstelwerk te doen aan muren of brugpijlers of om de gracht uit te diepen.

Familie

Taalkundigen zijn er nog niet over uit wat precies de betekenis is van Oudaan. De meesten neigen naar de dam, dwarsmuur of daarvan afgeleid bouwkundig werk. Er was volgens historici in ieder geval al vanaf de 13e eeuw een familie Van Oudaen. Maar zoals zo vaak bij familienamen uit het verre verleden blijkt ook hier niet alles even duidelijk.

In de lijst van Utrechtse burgemeesters bijvoorbeeld staat bij het jaar 1409 Sweder van Oudaen vermeld. Zijn werkelijke familienaam was echter Sweder van Loenersloot, later heeft hij er Van Oudaen aan toegevoegd.

Een verre voorvader van Sweder heette nog gewoon Henk van Loenersloot en een familielid tussen hen in, Theo van Loenersloot, was waarschijnlijk degene die het kasteel Oudaen in Maarssen liet bouwen.

Loenersloten

Na Theo woonde Dirk er. Die was gewoon Dirk van Loenersloot, maar omdat hij op het kasteel woonde, vond hij het leuk om zich Heer van Oudaen te laten noemen. Na Dirk woonde Sweder van Loenersloot van Oudaen ruim dertig jaar op Oudaen in Maarssen. Die trok die herentitel eenvoudig bij zijn naam.

Daarna gaat het helemaal mis in de geschiedschrijving, maar komen de beide kastelen in Maarssen en Utrecht dichter bij elkaar. De familie van Drakenborch komt in beeld. Cornelia Taets, mogelijk dochter van de zus van Sweder en Dirk Taets, trouwt met Frederick van Drakenborch. Ze zijn volgens diverse bronnen rond 1450 eigenaar van Oudaen in Maarssen en eigenaar van het familiekasteel Drakenburg aan de Oudegracht, tegenover kasteel Oudaen. Hun relatie maakt een einde aan een lange vete tussen de eigenaren van Oudaen en Drakenburg.

... toch een haan

Kasteel Oudaen in Utrecht was lange tijd eigendom van Dirc van Houdaen, die ook enkele keren burgemeester was van Utrecht. Hij zou de naamgever zijn van het Utrechtse Oudaen. Omdat hij zo nadrukkelijk zijn naam met een H schrijft, zou je bijna weer denken aan een oude haan. Waarbij zoals de Vlamingen deden, de voorste h op een gegeven moment wordt weggelaten. Maar beide kastelen liggen ook aan het water. Dus ik houd het op een dam.

Voor bovenstaande tekst is onder andere gebruik gemaakt van het tijdschrift Naamkunde (jaargang 13 uit 1981) van het Instituut voor Naamkunde uit Leuven en het Meertens-instituut in Amsterdam