Pleij imponeert met gewaagde keuzes in Catharijneconvent

Na de tentoonstelling die hij mocht inrichten voor de DWDD Pop-up tentoonstelling in het Allard Pierson Herman, uit de collectie van het Catharijneconvent, kreeg Herman Pleij het verzoek om een volledige tentoonstelling te maken.

Donderdag werd die tentoonstelling gepresenteerd en het zal u niet verbazen dat het een feestje werd. Ik vertel u waarschijnlijk niets nieuws, maar wat kan die man smakelijk vertellen!

Pleij koos zijn favoriete middeleeuwse kunstwerken en presenteert ze vanuit zijn expertise als emeritus-hoogleraar historische Nederlandse letterkunde, gespecialiseerd in de literatuur van de middeleeuwen.

Dit levert een spannende en gevarieerde mix op van beelden, boeken en schilderijen die hij vanuit een verrassend andere invalshoek belicht. Hij daagt ons uit om op een andere manier naar kunst te kijken. Kunst was vroeger gericht op het doel, functioneel, om te stichten, om te onderwijzen, therapeutisch, om gezond te worden, om te vermaken. Schoonheid was een hulpmiddel. Pleij laat zien dat het veel meer is dan dat.

Herman Pleij neemt de bezoekers mee op een verrassende reis met persoonlijke verhalen en oog voor detail. Hij doet dit aan de hand van drie thema’s: Bewogen beweging, Gezinscultuur en Aanzien doet gedenken.

1. Bewogen beweging

Op zijn eigen karakteristieke wijze vertelt Pleij beeld over de manier waarop vroeger de bevolking in aanraking met kunst kwam, of werd gebracht. Denk hierbij aan poppenkast of straattheater, processies en blijde inkomsten van vorsten. Dit gebeurde vaak op zeer aansprekende manier. Soms kwam Jezus tijdens een voorstelling zelfs even van het kruis om een stichtelijk woord tot de toeschouwers te richten, om vervolgens er weer op te klimmen. Dit alles moest de toeschouwers bewegen tot de vraag: waar sta ik op de moeizame tocht naar het hiernamaals?

2. Gezinscultuur

Maria, Anna en de kleine Jezus stonden, het zal u niet verbazen, voor het propageren van het gezin als hoeksteen van de samenleving. Vrouwen maakten de dienst uit. Aangezien Jozef niet de verwekker van Jezus was, werd hij vaak zeer sullig afgebeeld, of onverantwoordelijk, bijvoorbeeld als dronkenlap of als zeer oude man. Het heeft lang geduurd voor hij in ere werd hersteld en de status van timmerman kreeg toebedeeld.

3. Aanzien doet gedenken

Door lijdensverhalen en zondeval zo expliciet mogelijk uit te beelden, niet alleen van heiligen maar ook van Jezus, dwong men de kijker zich in te leven, zodat hij zichzelf behoedde voor misstappen.

U ontmoet onder meer de Mona Lisa van het Catharijneconvent, met haar ingetogen glimlach. Pleij zegt: ‘Lachen was verboden binnen de kerk. Lachen was gevaarlijk en gaf blijk van controleverlies. Maar de verstilde glimlach van de maagd Maria was wel toegestaan.’

Een belangrijk thema binnen de tentoonstelling is de seksualisering van christelijke kunst in de late middeleeuwen. Er is een tijd geweest dat de badscènes met Bathseba en Suzanna graag gekozen werden omdat kunstenaars dan gelegitimeerd waren om naakten te schilderen en af te beelden. Veelvuldig zien we de blote borsten van Maria, de naakte Jezus die de borsten betast. En niet te vergeten: de spuitende Madonna.

Er ontstaat een ware borsten- vereringscultus, waarin Maria op beelden en schilderijen voortdurend haar borsten toont. ‘Naar ons begrip is dat softporno maar het ligt veel ingewikkelder’, legt Pleij uit. ‘Op basis van het Hooglied worden spirituele en lichamelijke liefde met elkaar vervlochten en door Bernardus van Clairvaux verbonden met de bruidsmystiek rond Maria.

Pas bij bij schilders als Jan Gossaert wordt het  thema geseksualiseerd. Maria draagt een doorzichtig hemdje, toont gezwollen tepels. Om te bewijzen dat Jezus van het mannelijk geslacht was, wat ook elders binnen Europa gebruikelijk was onder nakomelingen van vorstenhuizen, werd hij vaak afgebeeld met prominente geslachtsdelen.

Dit stuitte uiteraard op veel bezwaren binnen de goegemeente en in grote delen van de kerk. Beelden en schilderijen werden uiteindelijk gekuist. Geslachtsdelen werden verwijderd, zoals we zien bij het onlangs verworven beeldje Madonna met Kind, waar we Jezus zien met opengevallen manteltje, met onbelemmerd zicht op zijn geslachtsdelen, als men die niet grondig had verwijderd vanwege bovengenoemde reden.

Het beeld is gekocht op de laatste editie van de TEFAF in Maastricht en vertoont veel overeenkomsten met het werk van de Utrechtse beeldhouwer Adriaen van Wesel (ca. 1417 - kort na 1490). Het unieke Utrechtse beeld heeft ook een Antwerps keurmerk in de vorm van een handje rechtsonder afgebeeld aan de voorzijde van de stoel.  

Bij het thema ‘De naakte waarheid’ tijdens De zomer van Herman Pleij is het beeldje nog te zien tot en met 4 september. Pleij gaf het de titel mee ‘Met openvallend tuniekje leest Jezus ons de les’. Dit laatste omdat Jezus zijn hand op het boek legt, als om ons te onderwijzen.

Met zijn gewaagde keuzes, persoonlijke verhalen en oog voor detail laat Herman Pleij ons anders kijken naar laatmiddeleeuwse kunst. Grijp uw kans en ga erheen.

Behalve de expostie is er verder in de kloostertuin van Museum Catharijneconvent deze zomer de vijfde editie van Catharijn Classique, met als thema jazz, klassieke en wereldse muziek. Van zondag 10 juli tot en met zondag 4 september zijn er verschillende openluchtconcerten. Het programma van Catharijn Classique staat, net als de tentoonstelling ‘De zomer van Herman Pleij’, in het teken van verhalen.

Zondag 10 juli wordt de muziekserie feestelijk geopend door Herman Pleij en zondag 4 september zal hij flitslezingen geven en de tentoonstelling afsluiten.

Zie voor het programma: https://www.catharijneconvent.nl/bezoek-ons/lezingen-en-activiteiten/catharijn-classique/