De Domtoren, van kerktoren naar moderne kunst

Door Catharina Hoogendoorn - De Domtoren, icoon van Utrecht. Deze week staat hij weer centraal bij het Sint Maartensfeest. Die toren lijkt van alle Utrechters, of is het toch nog een religieus symbool als kerktoren?

Vast staat dat de Domtoren een populaire attractie is, midden in het centrum van Utrecht. Ruim 62.000 bezoekers beklommen de oude kerktoren vorig jaar, en dit is een nieuw record.

Door de jaren heen is de toren voor veel kunstenaars een podium geweest. Ronald Trüm, directeur van Toerisme Utrecht, zegt op zijn website, dat de Domtoren als kunstobject een belangrijke reden is voor de stijging in het aantal bezoekers.

Momenteel is de Domtoren het afsluitende kunstwerk in de lichtkunstroute van Trajectum Lumen. De lichtkunstroute is een verlichte wandelroute die ’s avonds gelopen kan worden door de binnenstad van Utrecht. De route loopt langs vijftien, verlichte cultuurhistorische erfgoederen.

Ook in het buitenland staat de Domtoren op de kaart als imposant kunstwerk. Tijdens de toewijzing van de start van de Tour de France werd er een heuse lichtshow gegeven waarbij de Domtoren als achtergrond diende. Na de voorstelling kwam, op spectaculaire wijze, een wielrenner van de toren naar beneden gereden.

In 2011 was de Domtoren ook al onderdeel van een lichtkunstwerk, toen om het 375-jarige bestaan van de Universiteit Utrecht te vieren. Het kunstwerk bestond uit zeven laserstralen die het Science Park/De Uithof en de binnenstad (een afstand van ruim drie kilometer) met elkaar verbonden.

Maar het kan nog veel gekker. Bijna 28 jaar geleden organiseerde Chriet Titulaer de ruimtevaartmanifestatie Space ’86 in de Jaarbeurs. Om zijn manifestatie te promoten gebruikte hij de Domtoren als steunpilaar voor een Saturnus V-raket.

Cultureel ijkpunt

Dat de Domtoren een belangrijke culturele locatie is, blijkt uit onderzoek van Hendrik Beerda Brand Consultancy. Voor de inwoners van provincie Utrecht is de Domtoren het meest kenmerkende van hun provincie, niet Paleis Soestdijk, kasteel De Haar of het Spoorwegmuseum. De Domtoren is dus niet alleen voor de stad Utrecht belangrijk cultureel ijkpunt, maar voor de hele provincie.

Allemaal leuk en aardig natuurlijk alle lof over de Domtoren als culturele trekpleister, maar oorspronkelijk is de Domtoren een kerktoren.

“De Tour de France en Utrecht Muziekjaar zijn maar twee voorbeelden van wat er allemaal te gebeuren staat met de Domtoren de komende twee jaar. Het is jammer dat de Domtoren steeds een beetje van haar oorspronkelijke identiteit moet inleveren”, zegt Theo Poort, voorzitter Utrechtse Klokkenluiders Gilde.

Tussen 1321 en 1382 werd er gebouwd aan de kerktoren. Het ontwerp was van Jan van Henegouwen. In haar beginjaren was de Domtoren vooral een symbool van kerkelijke macht. De 112 meter hoge toren was het hoogtepunt van het ‘Domcomplex’.

Het Domcomplex bestond uit veel meer dan wat er tegenwoordig nog staat: het koor (het hoofdaltaar), het dwarsschip (de kerk) en de toren. Naast wat er tegenwoordig nog over is van het Domcomplex, was er het (ingestorte) middenschip dat de toren en kerk verbond. De invloed van de kerk was, in de tijd dat de Domtoren gebouwd werd, ongelofelijk groot. De toren moest een imposante verschijning worden die aan iedereen duidelijk maakte dat de kerk en religie een belangrijke positie innamen in Utrecht.

Tegenwoordig is het Domcomplex redelijk uitgedund, eigenlijk hebben alleen het koor en het dwarschip nog een religieuze functie. De toren had die functie al verloren ten tijde van de Franse overheersing door Napoleon die kerktorens opeiste als uitzichtspunt. De toren werd eigendom van de gemeente en is dat ook gebleven.

Wat de kerk betreft is de kerkgang onder protestanten ook erg teruggelopen. Het aantal protestanten dat geregeld een kerk bezoekt is, volgens cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek, in 2012 gedaald tot 17 procent van de hele kerkelijk gezinde bevolking.

Ter vergelijking, in 1999 bezocht nog 21 procent van de protestanten wekelijks een kerk. Dit geldt ook voor de Domkerk, zegt Bart van Meegen, voorzitter van de kerkenraad Domkerk Utrecht. “Het bezoekersaantal loopt terug, mensen schrijven zich uit bij de kerk of komen gewoon niet meer.”

Maar toeristen bezoeken de kerk massaal en die stroom 'kerkgangers' lijkt alleen maar toe te nemen.