Sport in de oorlog

‘Gezonde en zoo nodige afleiding voor spelers en publiek’, door Ton de Ruiter.

Zondag 5 mei 1940, de laatste speelronde voor de oorlog. Een stralende zondag met in de hoogste klasse een duel tussen nummer negen KFC en nummer tien DOS. De Utrechters krijgen met 5-2 klop. De ‘geeltjes’ hoeven zich geen zorgen te maken. Door de mobilisatie is het een noodcompetitie zonder degradatie en promotie. Dat komt DOS goed uit en is pech voor Velox dat nog één puntje nodig heeft voor het kampioenschap van de tweede klasse. Het duurt even voor dat laatste puntje tegen Watergraafsmeer wordt veroverd.

De oorlog breekt in 1939 uit tijdens de wereldkampioenschappen wielrennen. Arie van Vliet en de Belg Poeske Scherens staan in de eindstrijd van het sprinttoernooi. Door een valpartij wordt de finale verschoven naar een dag later. Van uitstel komt afstel omdat de Duitsers Polen binnenvallen. Jan Derksen wordt in Milaan nog wel gehuldigd als wereldkampioen sprint bij de amateurs. In de Tour de France van 1939 zijn de Duitsers, Italianen en Spanjaarden niet welkom.

Na de inval van de Duitsers in Nederland wordt de bal al snel op woensdag 29 mei aan het rollen gebracht. DOS neemt het op tegen het Utrechts elftal ten bate van het gebombardeerde Rotterdam. In het volgende weekeinde wordt de competitie hervat op dringend verzoek van de voetbalbond en onder het motto: ‘Gezonde en zoo nodige afleiding voor spelers en publiek’

DOS verliest met 2-0 van ADO en de krant meldt als excuus: 'De omstandigheden hebben de menschen niet onberoerd gelaten en de rustperiode heeft ook geen goed gedaan'. In het seizoen 1941-1942 degradeert DOS alsnog uit de eerste klasse. Tiende in de eindstand en in de nacompetitie blijkt De Volewijckers te sterk. De stad heeft geen eerste klasser meer.

Ook in het seizoen 1942-1943 rolt de bal. DOS wordt kampioen van de tweede klasse A maar aan de titel is geen promotie verbonden. Wel mag de kampioen van 1943 (DOS) een jaar later met de kampioen van de tweede klasse in 1944 (Vriendenschaar) spelen voor promotie naar de eerste klasse. Op 23 april 1944 wordt het in een uitpuilend stadion 1-1 met doelpunten van ‘Spekkie’ van den Ham voor de Culemborgers en Piet Dumortier voor DOS. Vriendenschaar rekent zich al rijk maar wordt op de verjaardag van de in Canada verblijvende Juliana op eigen veld verslagen. ‘Spekkie’ mist nu een strafschop en DOS slaat in de tweede helft toe.

Duizenden Utrechters reizen mei 1944 naar Oostzaan waar de geeltjes de terugkeer naar de eerste klasse dankzij een 5-0 overwinning veilig stellen. Meeuwsen, Gerard van Leur (2 strafschoppen) en Piet Dumortier zorgen voor de doelpunten. De return is op 14 mei een formaliteit. OSV wordt met 2-1 verslagen. Piet Dumortier maakt 7 minuten voor het einde de winnende goal. Zijn laatste doelpunt in een competitiewedstrijd.

Op de dag van de promotie krijgt Dumortier de kampioenskrans omgehangen. Het bezoek van NSB-burgemeester Van Ravenswaay aan de kleedkamer zal niet het hoogtepunt van de dag zijn geweest. Door Oefening Sterk heeft dan de bijnaam Door Onderduiken Sterk. Relaties van de club zorgen dat spelers aan razzia’s voor de Arbeitseinsatz ontkomen. Op de afdeling persoonsbewijzen worden levensmiddelenkaarten voor de onderduikers achterover gedrukt. Zo staan op zondag toch nog heel wat spelers aan de aftrap, terwijl ze door de week onderduiken. Op gezag van voorzitter Piet Mackaay weigert DOS tegen Duitsers te voetballen. Voor zijn koppigheid verdwijnt de markante voorzitter nog even in de gevangenis op het Wolvenplein.

     

‘Gezonde en zoo nodige afleiding voor spelers en publiek’, geldt ook op de overdekte Europese wielerbanen. Utrechter Ben van der Voort, deelnemer aan de Olympische Spelen van 1936,  wint in 1941 twee keer een koppelkoers in Berlijn. In 1942 wordt de coureur winnaar van de koppelkoersen in Antwerpen, Parijs en Zurich met Kees Pellenaars als maat. In 1943 is de koppelkoers in Parijs voor Van der Voort, die vooral als achtervolger schittert.

Ben van der Voort, Arie van Vliet en Jan Derksen rijden veel in Duitsland en ook in Zwitserland. Het geld dat ze daar verdienen is buiten het neutrale land weinig waard. Menig duur klokje wordt aangeschaft en in het wielerstuur wordt geld gesmokkeld. Een gevaarlijke bezigheid. Veiliger is het potverteren op de Alpenweiden. De latere tourwinnaar Ferdi Kubler geeft skiles. Is het prijzengeld op dan gaan ze naar huis.  

De sprinters verdienen ook bij in de Nederlandse bioscopen. Engelse en Franse films zijn verboden. Voor Duitse speelfilms staan de mensen niet te dringen bij de kassa. Cor Blekemolen, voormalig wielrenner en directeur van bioscoop in Hilversum heeft een idee. Hij contracteert Arie van Vliet, Jan Derksen en Jef van de Vijver en gaat in de bioscopen wedstrijden op de hometrainer organiseren.

Ook de wedstrijden op de in 1936 geopende wielerbaan in stadion Galgenwaard trekken veel publiek. Tijdens de wedstrijden op 29 mei 1944 heeft de organisatie op deze Pinksterdag een mooi programma samengesteld met deelname van de Utrechters Chris Kropman en Ben van der Voort en ook Gerrit Boeijen, Gerrit Schulte, Theo Middelkamp en Jef van de Vijver. Maar dan wordt door de bezetter ter plekke plotseling een grote razzia gehouden.

Halverwege slaan renners en publiek op de vlucht om aan tewerkstelling in Duitsland te ontkomen. Opgepakte mannen worden met karren naar het Paardeveld gebracht. In het stadion is het dringen bij kasten en andere schuilplekken. Het Utrechtsch Nieuwsblad, onder controle van de bezetter, schrijft: 'Wij moeten constateren dat het er na de pauze rommelig toeging – de interesse van het publiek was geheel weg – al onderschrijven wij dat er factoren aanwezig waren buiten het wielrennen om die daar mede oorzaak van waren. Laten de heeren wielrenners oppassen om de groote interesse van het publiek vast te houden anders volgt er spoedig een half vol stadion'.

Op 18 juni 1944 wordt opnieuw een razzia gehouden. Het verslag in de krant meldt: 'Daarna was het pauze, tijdens welke de omstandigheden dusdanig werden dat niet verder kon worden gereden'.

Bizar is op 11 juni 1944 de pagina met het verslag van de Ronde van Utrecht, gewonnen door Van Beek. In kolom 2 en 3 het verslag met foto en daarnaast de ‘Officieele bekendmaking’ dat de beeldhouwers Gerrit van der Veen en Johan Limpers, de onderwijzer Paul Guermonprez en de danser Karel Pekelharing ter dood zijn veroordeeld.

Op 29 augustus 1943 verbetert atlete Fanny Blankers-Koen het nationaal record op de vijfkamp en wordt wielrenner Theo Middelkamp nationaal kampioen. Berichten van drie regels, weggedrukt onder een groot verslag van de driekamp in het teken van de nationaal socialistische sport op sportpark Maarschalkerweerd. De Jeugdstorm neemt het op de 100 meter en bij het verspringen en kogelstoten op tegen de SS en de lijfwacht van Mussert. Het voetbalelftal van de Weerbaarheidsafdeling van de NSB neemt het op tegen de politie in de strijd om de Nationale Dagblad beker. Het Utrechtsch Nieuwsblad meldt bevredigende belangstelling. Dan kunt u het wel invullen. Niet meer dan wat familie.  

De rentree van DOS in de eerste klasse laat op zich wachten. In het seizoen 1944-1945 is voetballen niet meer mogelijk. Reizen naar uitwedstrijden kan niet meer, een fatsoenlijke bal is niet meer voorhanden, houten tribunes worden gesloopt voor de potkachel en de razzia’s worden opgevoerd. Utrecht heeft naast Galgenwaard nog een tweede baan. In Hoograven ligt, op terrein van de gemeente Jutphaas, het houten baantje van De Volharding. In het hele land verdwijnen de banen in de potkachel en dat is ook het lot van het Utrechtse baantje en vele houten tribunes langs de voetbalvelden.

-

De foto bij de kop van dit artikel is de elftalfoto van de voetbalvereniging DOS dat in het seizoen 1943/1944 promoveerde en terugkeerde in de 1e klasse. Staand v.l.n.r.: P. Mackaay (voorzitter), G. Lijffijt (reserve), P. van Dierment, J.F. Siebes, T. van Leeuwen, P. van Baggem, D.J. Peeterse, J.H. Thijssen (masseur), D. van Beek, G. Brouwer, J. Vader (reserve) en B.H. van Leur en hurkend v.l.n.r.: G. van Leur, A. den Iseger, P. Dumortier, E. Veltmeijer en H. Meeuwsen. 1944, foto: G.J. Lauwers.

Sport na de oorlog

Elinkwijk heeft de primeur. Op zaterdag 12 mei brengen de blauw-witten de bal weer aan het rollen. De tegenstander is een Engelse legerploeg. Janssen en Vreeswijk scoren de eerste naoorlogse goals, Het Zuilensche Fanfarekorps heeft de instrumenten al opgepoetst.

Een dag later speelt het Utrechts elftal tegen Engelse militairen: 2-2. Het katholieke dagblad Het Centrum, door de bezetter verboden, verschijnt op 8 mei weer. We lezen dat de Utrechtenaren zich kranig hebben geweerd tegen de technisch beter spelende militairen. De Engelse generaal Rawling, de teruggekeerde burgemeester Ter Pelkwijk, drie muziekkorpsen en een vol stadion zien doelpunten van de UVV-ers Gijsbertse en Van der Wurff. Na de rust maken de Britten gelijk.

Hieronder de elftallenfoto van het Engelse militair elftal en het Utrechts elftal die op 13 mei een voetbalwedstrijd speelden in stadion Galgenwaard. De wedstrijd eindigde in 2-2 door doelpunten van Jansen van het Land (1-0) en Van der Wurf (2-0) voor Utrecht en Williams (2-1) en Parkins (2-2) voor de Britten. Foto: Fotobureau Union

De papierschaarste is groot bij de krant en veel ruimte voor sport is er niet. Een enkel bericht, over wielrenner Van Amsterdam, door een ‘Duitschen’ kogel in zijn rechterbeen is zijn loopbaan voorbij. Zijn collega-fietser Cor Wals wordt gearresteerd vanwege nazi- sympathieën. Hij ontbreekt vanzelfsprekend als op 3 juni de eerste wielerwedstrijd in het stadion wordt verreden. Jan Derksen verslaat in een omnium Arie van Vliet. Ben van der Voort wordt achter de grote motoren tweede achter Bakker. Voor de motoren is er weer benzine, voor Razzia’s hoeven de toeschouwers niet meer te vrezen.

Dat nog lang niet alles functioneert merken de voetbalclubs in de opgestarte bekercompetitie. Op zondag rijden nog geen treinen en de uitspelende verenigingen hebben de grootste moeite om de velden van de tegenstander te bereiken. De Belgische sprinter Poeske Scherens en Arie van Vliet worden in Galgenwaard verwacht voor een sprintwedstrijd, een mooie revanche voor de in 1940 niet verreden finale van het wereldkampioenschap. De twee kijken in Kopenhagen vergeefs uit naar een vliegtuig en ontbreken in het stadion.

Op 4 november 1945 wordt de competitie hervat. Weet u het nog? DOS heeft Vriendenschaar en OSV uit Oostzaan in de zomer van 1944 verslagen in de promotie-competitie en is teruggekeerd in de eerste klasse. ADO is op 25 november de eerste tegenstander in stadion Galgenwaard. In het verslag geen regel over het ontbreken van de in april overleden Piet Dumortier. Eenmalig internationaal Gerard van Leur opent de score en door Valk wordt het 2-0 en later 3-1. DOS eindigt aan het einde van het seizoen in de middenmoot (6e).